Satranç Saati ve Erk

Satranç Saati ve Erk

‘Oyuncu hamlesini yaptığında rakibinin saati çalışıyordu’

Geçen bir yazımda “Hakem olmak zordur.” demiştim. Bu zorluk hem öğretide hem de uygulamalarda karşısına çıkar hakemin. Böyle olunca işler daha da zorlaşır. ‘Uzun mesafeli koşu’da kafası karışır. Şaşırır. Bir an gelir yaptıklarına ve verdiği kararlara inanamaz. Kulaktan dolma bilgileri önüne almasa daha doğru adım atacaktır ya, gelin görün ki böyle olmuyor işte. Sosyal medya paylaşımlarıyla yetersiz eğitimlerini, edinimlerini, birikimlerini tamamlamaya çalışan hakemler karar vermede kimi zaman güçlük yaşıyor.

Bir hakem arkadaşımız şöyle dert yanıyor. “Hocam. Ne yapacağımı şaşırdım. Oyuncu hamlesini yaptıktan sonra saatine basmadan rakip de hamle yaparsa, bu oyuncunun, rakibinin saatini durdurmasını beklemediği için uyarılması gerektiği söyleniyor. Siz verdiğiniz yanıtlarda böyle bir şey yok diyorsunuz.”

Bir başkasında da: "Oyuncu hamlesini yaptıktan sonra saatine basmayı unutuyor. Rakip oyuncu da hamlesini yapmak için bir taşına dokunuyor. Rakibinin saatine basmadığını fark ediyor. Dokunduğu taşını yerine bırakıyor. Bu durumda dokunulan taş kuralı bu oyuncuya uygulanır mı?" denilmişti.

Hocam diyerek seslenen hakem arkadaşımızın ne kadar zor durumda olduğunu ben görebiliyorum. Anlatılanın açık şekli nedir biliyor musunuz? Hakem, oyuncuya, “Rakibin saatini durdurmadan sen hamle yapma.” diyor. Bakıyorsunuz bu söylemin karşılığını hiçbir kural maddesinde bulamıyorsunuz. İşte hakemimiz bundan dert yanıyor. Yaptığı uygulamanın dayandığı maddeyi kurallar kitapçığında bulamıyor.

Hakemlik bir ‘iştir’ demiştik bir kez de. Bu öyle bir iş ki, hangi adımı atsanız, hangi kararı alsanız yaptıklarınız bir kurala dayanmalıdır. Bu böyle bir iş.

Doğru Yargı

Şimdi bakalım bir yol, kurallar ne diyor bu konuda? Hakem oyuncuya böyle bir uyarı yapabiliyor mu?

Satranç oyununun temel kurallarını hiçbir aşamada düşünmeden edemeyiz. Yarışma boyutu oluştuğunda da düşünmek gerekir.

“Madde 1.2 Açık renkli taşlarla oynayan oyuncu ilk hamleyi yapar. Koyu renkli taşlarla oynayan oyuncunun sonraki hamlesini yapmasının ardından oyuncular karşılıklı olarak sırayla hamle yapmaya devam ederler.”

İlk bakacağımız madde böyle. Satranç oyununun kurucu temel maddesi ‘… sırayla, karşılıklı olarak, oyuncunun hamlesini yapmasının ardından…’ vurgusunu yapıyor. Bunu unutmadan.

“Madde 1.3 Rakibi hamlesini yapmış olan taraf hamlededir.”

Bu madde kurucu madde olarak ‘hamlede olma’ kavramını tanımlıyor. Rakip hamlesini yapmışsa, oyuncu artık madde 1.2’deki ‘unutmayalım’ dediğimiz kuralın vurgusunu öne alarak hamlesini yapabilecektir. Hamlede olmak budur.

Kartona yaz duvara as!

Satranç oyunu satranç saati kullanılarak oynandığında, ‘yarışma boyutuna’ geçilmiş olur.

“Madde 6.2.1 Oyun sırasında, satranç tahtası üzerinde hamlesini yapan her bir oyuncu, kendi saatini durduracak ve rakibinin saatini çalıştıracaktır.”

Kurala göre, oyuncular hamlelerini yaptıktan sonra kendilerine ait saati durduracaktır. Kesin hüküm. Saati kullanma işi oyuncular tarafından yapılacaktır. Bu yolla da satranç saatinin mekanik veya elektronik düzeneğiyle rakip oyuncunun saati çalıştırılmış olacaktır. Saatin kullanılmasının sorumluluğunun tamamen oyuncuya ait olduğu çok açık biçimde görülmektedir.

“Madde 12.6 ……..Hakem oyuncuya rakibinin hamlesini tamamladığını veya saatine basmadığını bildirmekten kaçınmalıdır.”

Bu madde zaten en can alıcı maddedir. Kafası karışan, şaşıran hakemlerin bir kartona yazarak duvarlarına asmaları gereken maddedir bu. Hakem oyuncuya “Rakibin saatine bastı.” (Hamlesini tamamladığını söylemekten kasıt budur.) veya “Rakibin saatine basmadı.” diyemez. Bu kesin hükümdür.

Oyuncu madde 6.2.1’de anlatıldığı biçimde, hamlesini yaptıktan sonra saatini durdurmazsa ne olur? Bir şey olmaz. Oyun ‘hamlede’ olan oyuncunun, eğer yapmak isterse, yeni hamlesiyle devam eder. Hani madde 1.2’de anlatılıyordu ya. Hani madde 1.3 diyordu ya. İşte öyle.

Satır arası

Satır arası okumayı bilir misiniz? Bir madde daha var ki, oyuncu saatini durdurmazsa da rakibin hamle yapabileceğini söyler. Maddeyi okuduğunuzda aslında satır arası okumaya da gerek de yok hani.

Madde 6.2 satranç saatiyle oyuncu arasındaki ilişkiyi belirler, uygulamayı ve yasakları anlatır. Bu yoldan bakınca madde 6.2.1’in son bölümünde hamlenin tamamlanması anlatılır. Sonrasında da:

“Madde 6.2.1.2 Önceki hamlesi tamamlanmadığı halde, oyuncu bir sonraki hamlesini yapmışsa.” denilir.

Bu maddeyi biraz açalım isterseniz. Oyuncu hamlesini yaptıktan sonra saatine basınca madde 6.2.1’e göre hamlesini tamamlamış oluyordu.

1 - (A) oyuncusu hamlesini yaptıktan sonra saatine basmıyor, hamlesini tamamlamıyor.

2 - Rakip (B) oyuncusu da yeni hamlesini yapıyor. (Ama bu sırada (A) oyuncusunun saati çalışıyor.)

3 - Hamle sırası, madde 1.3’e göre, yeniden (A) oyuncusundadır artık.

4 - (A) oyuncusu yeni hamlesini yapıyor.

Şimdi, (A) oyuncusunun az önce (1) de yaptığı hamle (4’te) yaptığı hamlenin ardından tamamlanmış oldu artık. Hani satranç saati? Saat kullanılmadı ama hamle tamamlandı. Oyunun sonuna kadar (A) oyuncusu saatini kullanmadan oyuna devam etse bile, bu kural maddesine göre, yaptığı hamle bir sonraki hamlesinin ardından tamamlanmış olacaktır. Satır arasında ne var? Oyuncu saatini kullanmasa da rakibin hamle yapabileceği (2) de anlatılmıyor mu? Satır arasında okunabilecek kural maddesi budur işte.

Kurallar aynı zamanda hakemlerin adil ve tarafsız olduklarını öne alır.
Bir satranç hakeminin en temel rolü satranç kurallarına uyulmasını sağlamaktır.
Hakemler kurallara uyulmasını sağlarken kendileri de kurallara sıkıca uyacaktır.
Hakemler kendilerine verilmeyen hiçbir yetkiyi kullanamaz.
Hakemler kurallarda ele alınmamış hiçbir uygulamayı yapamaz.
Hakemler, kuralda dile getirilenden ayrı, kuralın dili ve ruhuna ters olarak bir kavram geliştirip yeni bir uygulama yapamaz.
Hakemler, kuralın emrettiği uygulamaları yaparken, kuralı zayıflatacak bir adım atamayacağı gibi daha sert uygulamalar da yapamaz.
Hakemler oyunculara “Rakibiniz saatini durdurmadan hamle yapamazsınız.” diyemez.
Oyuncu bu şekilde hamle yaptığında, o oyuncuya salt bu hareketinden dolayı bir uyarı veya başka bir yaptırımda bulunulamaz.

Bu açıklamalar, oyuncuların satranç saatinin kullanımıyla ilgili hiçbir hareketine hakemlerin karışamayacağını, anlatmakta yeterlidir sanırım.

Dokunulan taş ilişkisi
Oyuncu saatini durdurmadığında, rakip oyuncu bir taşa dokunursa, bu oyuncu artık hamlede olduğu için, dokunulan taş kuralı uygulanır. Yukarıda bunun gerekçelerine açık biçimde değinilmişti. Hamlede olan oyuncu bir taşa dokunursa madde 4.3.1’e göre o taşı oynamak durumundadır.

Kafa karışıklığının nedeni nedir?
Bazı oyun tempolarında belirlenmiş bir hamle sayısını tamamlayan oyuncular ek süre alırlar. Bu durumda satranç saatinin hamle sayacı önemli rol oynar. Oyuncu hamle yaptıktan sonra saatini durdurmazsa saatin hamle sayacı ilerlemeyecektir. Notasyon kağıdındaki hamle numarasıyla saatin hamle sayacı aynı sayıyı göstermeyecektir. Hakemler bunun önüne geçebilmek, az sonra sorun yaşamamak için, kurallarda olmayan bir durumu kendilerine görev sayarak oyuncuyu uyarmaktadır ne yazık ki.

Bu şekildeki uygulamaları bir süredir ben de duyuyorum. Yapılmak isteneni anlayamıyorum. Bu konuda serzenişler oluyor, sorular yöneltiliyor, yanıt vermeye de çalışıyorum. Memorandumlarda, hatta hakem eğitimlerinde bile böyle öğretildiğini, “Rakibiniz saatini durdurmadan hamle yapamazsınız.” denilmesinin istendiğini, gerektiğinde de yaptırım uygulanmasının önerildiğini duyuyorum. Oyuncu saati kullanmıyorsa kendi zamanı tükenecektir. Belirlenmiş sayıdaki hamleyi yapmamışsa oyunu kaybedecektir ya da ek süre alamayacaktır. Sonuç budur.

Oyuncu saate bazen basıp bazen de basmıyorsa, sezgileri güçlü ve formasyonu gelişmiş hakemler gerekli önlemleri kurallardan ayrılmadan alabilecektir.

Şimdi. Bana hocam diyerek hitap eden ve kafası karışan hakem arkadaşımız diyecek ki: “Hocam bu kadar basit bir konuda üç sayfa yazı yazılır mı hiç?”

Saati kullanma erki oyuncuya aittir!

4 Temmuz 2019

IA&IO Tahsin AKTAR

Yorumlar - Yorum Yaz