Sorgu
Sorgu
Satranç etkinliklerinde sorgulanan oyuncular…
“Katıldığı yarışmada oyun sırasında hakem tarafından sorgulanan bir oyuncudan söz edeceğim. Sık sık tuvalete gittiği için izlemişler. Tuvalet çıkışında, holde, ‘Çıkart bakalım ceplerinde ne var, görmek istiyoruz’ demişler. Cep telefonundan şüphelenmişler belli ki. Oyuncunun ceplerinden şekerleme, anahtar ve belediye otobüsü kartı çıkmış. Sonra da ‘Gözümüz üzerinde!’ diyerek oyuna devam edebileceğini söylemişler. Herkesin ortasında böyle bir sorgulamayla karşılaşan oyuncu az sonra da oyunu terk etmiş.”
Oyuncunun tur sırasında karşılaştığı bir durum özetlendi. Hakemin bir ‘şüphe’ üzerine gösterdiği refleksi, ‘görev yapmanın aşırı duyarlılığı’ olarak adlandırabiliriz. Salt bir şüphe üzerine, hileyi önlemek için, hakemlerin yapabilecekleri çok sınırlıdır. Bununla birlikte kuralların dilinden kaynaklı olarak yetki karmaşası yaşadıkları da yadsınamaz bir gerçektir.Hakem ve yetkinlik alanları
Hakemin sergilediği tutum ve anlayış gelişigüzel olmuştur. Kabul edilmesi olanaksız bir tutum sergileyen hakemin peşin hüküm vermeden gelişen olayları anlayabilmesi gerekmektedir.
Karar verme sürecinde salt kuralın diline bağlı kalarak hareket etmesi, yetkilerini bilememesi formasyonu ve çözümleme algısı yönünden yetkinliği eleştirilecek düzeyde olup, beklenenin altındadır.
Oyuncuların sorgulanması, üstlerinin aranması gibi yetkisiz uygulamalarla ne yazık ki süreç içinde karşılaşılmıştır. Oyuncu sorgulanırken kamera kaydının yapıldığı hatalı durumlar da olmuştur. Yaşanılan olaylardaki hakemler de örnek olaydaki hakem de oyuncuyu denetlemek adına sorgularken belli ki bir kural maddesine dayanıyordu. O kural maddesi, kendisine, oyuncunun ceplerinin ve eşyalarının gerektiğinde aranabileceğini söylüyordu çünkü.
Başka yazılarda da oyuncuların sorgulanması veya üstlerinin aranmasına yönelik konulara yer verilmişti. Bu kez, konuya, bütünlük içinde ele alınarak hem kural hem de hukuk bakışıyla eğilme gereği doğdu.
Kuralın dili
Madde 11.3.3
Hakem gerek görürse, oyuncudan, elbiselerinin, çantalarının, diğer eşyalarının veya bedeninin özel bir yerde denetimine izin vermesini isteyebilir. (…)
Kuralın ruhunda ‘hileye engel olma’ kurgusu yer alır. Kuralın diliyle, hakemin, oyuncunun eşyalarının ya da üstünün aranmasına gerek görmesini sağlayan şey hile karşısında alınacak önlemdir. Hakemlerin şüphe ve hile kavramlarını birbirine karıştırmadan yetkilerini doğru anlayarak uygulamaları gerekecektir.
Şüphe nedir?
Şüphe öznel bir kavramdır. Şüphe, soruşturma başlatmada, koruma önlemlerine başvurmaya karar vermede ölçüt olarak kullanılan önemli bir unsurdur. Genellikle, normal gelişmelerden farklı olarak bazı şeylerin varlığı yönünde oluşan algı şüpheyi doğurur. Bir olayın oluş şeklinde veya bir kişinin davranışlarda; güvensizlik, normalin dışında bir görünüm algısı oluşturan, belirsiz ve anlam verilemeyen durumlar varsa şüpheden söz edilebilir. Şüphenin ‘somut olaylara’ dayanması ve herkesi inandırabilecek nitelikte olması gerekir.
Örnek olaydaki hakem de oyuncunun sık sık tuvalete gitmesine doğru bir yaklaşımla yanıt bulamamıştır. Bu durumdan oyuncunun hile yapabileceğine yönelik bir şüphe doğmuştur. Ancak bu olayda şüphe doğuran somut olay nedir? Hakem oyuncuyu sorgulamadan önce bu sorunun yanıtını bulmalıydı. Kanımca, oyuncunun oyun sırasında sık sık tuvalete gitmesi bu sorunun yanıtı olacak nitelikte değildir. Olayın doğru olup olmadığı kuşkuludur. Oyuncunun sık sık tuvalete gitmesi hile yapıldığı yönündeki suçun işlendiği izlenimi vermiştir. Bu ‘basit şüphe’ doğurur ki oyuncunun denetlenmek için sorgulanmasına yeterli değildir.
Bu kural maddesinin varlığı karşısında, hakemlerin, her karşılaştıkları durumdan şüphe duyarak hile yapılıyor duygusuna kapılmamaları gerekir. Şüphe duygusuyla görev yapan hakemler, sonraları gerçekle gerçek dışı olan olguları birbirinden ayırt edemezler. Gerçek durumlara dayanmayan şüphe de ‘paranoya’ oluşturur. Tanımlanmış asıl işlerinin dışına çıkmadan verilmiş yetkilerini doğru ve yerinde kullanıyor olmaları beklenir.
Örnek olaydakine benzer durumlarda hakemlerin bir denetlemeye yönelik olarak sorgulama yapması, oyuncuların eşyalarının aranmasını istemesi için oluşan şüphenin güçlü olması gerekecektir. ‘Güçlü şüphe’, suçun işlendiği yönünde daha yoğun suç derecesi içerir. Şüphenin güçlü olması, düşünülen ve çıkarılmak istenen sonucun doğruluğuna yakın olmayı anlatır. Daha fazla somut delil veya tanık olmadan oyuncular salt basit bir suç şüphesiyle sorgulanmamalıdır.
Olası durumda, örnek olayda olduğu gibi, sorgulama ve arama sonunda hile yapmaya yönelik suç oluşturacak ortada bir durum yoksa oyuncuya ‘eziyet’ edilmiş olacaktır. Somut delillere dayanmadan bu sorgulamayı yapanlar bu kez kişiye eziyet suçu işlemiş olabilirler.
Örnek olayda, başkalarının da bulunduğu ortamda, oyuncunun suçlu olduğu izlenimi verilerek giysileri aranmıştı. Oyuncu, sonrasında bir suç unsurunun ortada olmamasından dolayı eziyet görmüş olsa gerek ki oyuna devam etmeyerek terk etmek durumunda kalmıştı. Hakemlerin, oyuncularla olan iletişimlerinde onların yoğunlaşmalarına engel olacak biçimde ve özellikle tehdit benzeri söylemlerde bulunamayacaklarını bilmeleri çok önemlidir. “Gözümüz üzerinde!” söylemi oyuncu üzerinde ciddi bir korku yaratabilir. Ayrıca bu söylem çok ağır bir ‘mobbing’ de içerir.
Görev yapmanın aşırı duyarlılığı
Oyuncuların görünür haller dışında, üzerlerinde suç oluşturabilecek ‘ihlal nesneleri’ (kitap, notlar veya cep telefonu gibi bir elektronik cihaz…), bulundurduklarını denetlemek temelde hakemin görevi değildir. Böyle bir iş için hakları da yoktur.
Sorgulama ve eşyaların aranması uygulaması
Kuralın dilinde hakemin böyle bir denetimi yapabileceği anlatılsa da hakemler hiç kimsenin üzerini ve eşyalarını aramamalıdır. Yetkisiz biçimde üst ve eşya araması yapmak sonuçları itibariyle hukuki sonuçlar da doğurur. ‘Kişi dokunulmazlığı’ hakkına zarar verilebilir. Kişinin izni, onayı olmadan hem ruh bütünlüğüne hem de vücut bütünlüğüne dokunulamaz. Bu suçtur.
Kuralda böyle söz ediliyor olması hakeme ‘yetki’ veriyor anlamına gelmez. Gerektiğinde bu arama işi eğitimli görevliler tarafından yerine getirilmelidir.
Suç işlediği veya ihlal nesnelerini gizlice bulundurduğu biçiminde güçlü bir şüphe ve delillerin elde edilebileceği yönünde somut göstergeler varsa, ancak ve ancak o zaman oyuncuların üstü veya eşyaları aranabilecektir. Güçlü şüphe varsa sorgulama, soruşturma sonunda kişi suçlu görülecektir. Suçsuz görülme beklentisi olmayacaktır. O nedenle deliller ve belirtilerin güçlü olması beklenir.
Bu koşulları sağlamak her zaman, her durumda olanaklı olmayabilecektir. Somut olay ve göstergelerin, delillerin her zaman var olması sağlanamaz. Durum zayıflar ve el atmak güçleşir. ‘Makul şüphe’nin (akla, mantığa uygun olan) var olması da yeterli kılınabilir. Makul şüphe, hayatın olağan akışına göre somut olaylar karşısında duyulan, araştırma, arama ve elkoyma için gereken şüphedir.
Sorgulaması yapılacak kişinin veya onunla birlikte olanların davranış biçimleri ve tutumları göz önüne alınarak akla, mantığa uygun olan belirtiler belirlenir. İhbar ve şikâyetler de öne alınabilir. Destekleyen belirtiler ve bir kısım ipuçlarının da var olması gerekir. Oyuncunun kuvvet puanıyla oyunun ulaştığı konum ve bu konuma ulaşılan yol (açılış, oyun sonu…) öne alınarak bir makul şüphenin olduğuna, hile yapıldığına hakemler karar veremez. ‘Görev yapmanın aşırı duyarlılığı’ içine girmemeleri önerilir.
Bir de denetleme adına sorgulama yapılacak oyuncunun yaşı da bu konuda çok önemlidir. 12 yaşından küçük çocuklar mutlak olarak kusur yeteneğinden yoksundur. Suç işledikleri somut olarak ortada olsa bile yargılanamayacakları bilinmelidir. Bu yaştaki çocuklardan bilgi almak için bile bir görüşme yapılması zorunluysa, oluşturulmuş özel alanda eğitimli özel görevlilerin bulunması gerekecektir.Uygulama
FIDE Etik Kurulu ve Hileyi Önleme Komisyonunun benzeri konular için kuralları ve önerileri de bulunmaktadır. Bu kapsamda, FIDE, yarışmaları sınıflandırarak hangi yarışmalarda ne tür önlemler alınacağını da belirlemiştir. Hakemlerin farkındalık yaratacak biçimde davranış gösterebilmeleri için, bu ve benzeri konulara hakem eğitim programlarında yer verilmelidir.
Standart koruma önlemlerine yönelik olarak;
- Bir olumsuzluğun hakemler tarafından doğrudan saptanması durumunda,
- Güçlü bir şüpheye dayalı olarak; suçun işlendiğine ilişkin daha yoğun, ivedi ve zorlayıcı suç şüphesi durumunda,
- Güçlü bir temele dayalı olarak yapılan şikâyet durumunda,
bir arama yapılabilir.
Bir arama yapmak gerekiyorsa;
- Salt, suçun işlendiği izlenimi veren bir durum üzerine, basit bir şüphe duyulmasına dayalı olarak bir arama yapılamaz.
- Yapılan her şikâyet sonunda oyuncuların aranması son derece yanlış bir uygulama olacaktır. Şikâyet eden kişi de güvenilir olmalıdır. Ayrıca şikâyet eden kişinin verdiği bilgileri destekleyen bazı gerçeklerin de ortada olması gerekir.
- Oyuncunun aranmayı reddetmesi durumunda, oyuncuya kurallar sakin biçimde açıklanmalıdır.
- Oyuncunun yine de aranmayı reddetmesi durumunda bu kez kendisine madde 12.9’da yer verilen yaptırımlardan orantılı güçte biri uygulanabilir. Buna karşın aranmayı kabul etmemesi durumunda madde 11.7’ye göre o oyunu kaybetmiş sayılır. Gelişmeye göre madde 12.9.9 uyarınca yarışmadan da çıkarılabilir.
- İhlal nesnelerinin oyun alanı yakınında bir yere saklanabileceğinin veya oyun biter bitmez başkalarına verilebileceğinin bilincinde olunmalıdır.
- Aramanın sakin ve nazik biçimde yapılması sağlanmalıdır.
- Oyuncunun kıyafetlerinin, çantalarının ya da diğer eşyalarının aranmasının istenmesi durumunda bu işlemin kapalı ve özel bir yerde yapılması sağlanmalıdır.
- Oyuncunun üzerinin ve eşyalarının öncelikle el detektörüyle aranması yolu değerlendirilmelidir.
- Giysilerin ceplerinin, çantanın içinin boşaltılması oyuncu tarafından yerine getirilmelidir.
- Aranması yapılan oyuncunun dilediği bir kişiyi (her iki cinsiyet de olabilir) tanık olarak seçme ve yanında bulunmasını isteme hakkının olduğu unutulmamalıdır.
- Acil bir durum yoksa oyuncunun üzerinin ve/veya eşyalarının araması oyun bittikten hemen sonra yapılmalıdır.
- Aramaya ilişkin tüm süreç, durum öyküsü yazılarak bir tutanakla belirlenmelidir.
Tamamen keyfi olarak hiç kimse hakkında bir soruşturma başlatılamayacağından, somut olayların en azından belirti şeklindeki delillere dayanması, suçun işlendiğine ait şüphenin güçlü biçimde ortaya konması gerekecektir. Şüphe kavramının takdir edilmesi de ayrıca bir yetkinlik gerektirir.
9 Mart 2022
IA&IO Tahsin AKTAR
İlgili Kaynaklar
FIDE Satranç Kuralları (Madde Açıklamalı)
(FIDE Hile Karşıtı Koruma Önlemleri)
Academia / ‘Ceza Muhakemesi Hukukunda Şüphe’ / Salih Duysak
Benzer Makaleler
Yorumlar - Yorum Yaz
