Satranç Oyununun Doğası
Satranç Oyununun Doğası
‘Değişmeyen temel kural’
Örnek olaydaki oyunda 90 dakika ve ilk hamleden itibaren her hamle için 30 saniye ekleme temposu uygulanıyor. Bu örnek olay senaryosunun basit ve kolayca görülerek çözümlenir olması yeğlendi. Aynı zamanda verilen kararın çözümlenmesinden çok, kuralların bir bütün olarak nasıl değerlendirileceği ve hakemin tutumuyla yetkinliği ele alındı.
Diyagrama göre, beyaz taşlarla oynayan oyuncu 56. Ke8 hamlesini yaptığında rakibini mat ettiği savıyla hakeme başvuruyor. Hakem mat kararını onaylıyor (1-0). Siyah taşlarla oynayan oyuncu, “Nasıl mat oldum?” der gibi konumu dikkatli biçimde incelediğinde rakibinin şahının da tehdit altında olduğunu görerek mat kararına karşı çıkıyor. Hakem Ke8 hamlesinin oynanabilecek geçerli bir hamle olduğunu, oyunun bu hamleyle derhal sona erdiğini bildirerek kararını değiştirmiyor.Siyah taşlarla oynayan oyuncu durumu başhakeme iletiyor. Başhakem başvuruyu dikkate alarak notasyon kağıtlarından durumu görmeye çalışıyor. Her iki notasyon kağıdında da hamlelerin karmaşık, eksik ve hatalı yazıldığını görüyor. Beyaz şah taşının ne zaman tehdit altında kaldığını saptamanın güçlüğü karşısında, elleri belinde kalırken, masada görev yapan hakem de tavandaki lambaları sayıyordu.
Örnek olayın gelişimini bu ‘sahneyle’ kesiyorum. Ortaya çıkan gelişme üzerine yapılacak uygulamaya çözümlemede yer verilecektir. Örnek olayın konusu, Kayseri ulusal hakemlerimizden (NA) Murat Çatalbaş’tan edinildi.
Oyun mat ile bittikten sonra, önceki olayların bir hükmünün olmadığı yönündeki öğretinin bu masada görev yapan hakemin aklında kalan tek olgu olduğunu anlıyoruz ne yazık ki. Kararda kurucu madde niteliğinde olan ‘satranç oyununun temel kuralı’ görmezden gelinmiştir.
Hakem ve yetkinlik alanları
Hakem, notasyon kağıtlarındaki eksikliklerin ve hatalı yazılan hamlelerin zamanında giderilmesini sağlamamıştır. Beyaz şah taşı tehdit altında kaldığında, oluşan geçersiz hamlenin de uzun süre satranç tahtasında sergilendiğini görememiştir. Bu yönde kurallar olmasına karşın, (maddeler 7.5.1, 8.1.1, 8.2) ilgili izlemeleri yapmayarak süreci doğru kurgulayamamıştır. İşiyle ilgili önemli detayları gözden kaçırmıştır. Bu doğrultuda yapacağı eylemlerin sorumluluğuna yönelik yetkinliği beklenen düzeyin altındadır.
Hakem satranç tahtasındaki konumu önemsememiştir. Durumu detaylı bir bakış açısıyla irdelemeyerek olası sonuçları anlayarak buna uygun karar oluşturmakta eksik kalmıştır. Karar verme sürecinde kuralın dilini doğru biçimde algılayarak son karara ulaşmamıştır. Çözümleme ve karar verme algısı yönünden yetkinliği beklenen düzeyin altındadır.
Oyuncunun yaptığı itiraz üzerine, doğru karara ulaşmak için, diğer hakemlerle işbirliği içerisinde çalışmaktan kaçınmıştır. Özel durumlarda yakın destek sağlayacak kişilere yönelmesi beklenen tutumdur. İşbirliği geliştirme yetkinliği de beklenen düzeyin altındadır.
Temel Kural
Madde 1.4.1
“(…) oyuncunun şahını tehdit altında bırakmasına, tehdit altına sokacak hamle yapmasına (…) izin verilmez.”
Bu madde satranç oyununun temel kuralıdır. Konuya böyle bakıldığında, örnek olaydaki gibi, şah taşının tehdit altında bırakılarak başka bir hamle yapılmış olması herhangi bir geçersiz hamle değildir. Oyunun doğasına, kuralların temel anlayışına ve ruhuna aykırı bir gelişmedir. Bu nedenle 56. Ke8 hamlesi oynanabilecek bir hamle gibi görünse de, madde 3.10.2’de değinilen ‘Taşların Hareketi’ başlığıyla ilgili koşulları karşılamadığı için geçersiz bir hamledir.
Uygulama
Başhakem notasyon kağıtlarını incelediğinde her iki notasyon kağıdının da karmaşık, hamlelerin eksik ve hatalı yazıldığını görmüştü. Bu nedenle beyaz şah taşının ne zaman tehdit altında kaldığının saptanamıyor olması da işini güçleştirmişti. Bu güçlüğü aşmak için ilgili kural maddesi 7.5.1’in hükümlerinden yararlanarak maddenin diline ve ruhuna eğilmek gerekecektir.
- Hakem, madde 8.5.3’te anlatıldığı gibi, oyuncularla birlikte başka bir satranç tahtası üzerinde beyaz şah taşının tehdit altında kaldığı konumu belirleyebilecektir.
- Notasyon kağıtları güncellenemiyor ve madde 8.5.3’e göre de geçersiz hamlenin yapıldığı konum oluşturulamıyorsa, madde 7.5.1’in 3. hükmünün gösterdiği yoldan hareket edilmelidir.
- Bu yolla, notasyon kağıtlarındaki hamleler madde 11.11’de değinildiği gibi oyuncuların yardımıyla ulaşılabilen, belirlenebilen geçersiz hamle öncesi son konum geçerli kılınmalıdır.
- Ulaşılan bu konumla, maddenin 4. hükmüne göre, geçersiz hamle yerine yeni bir hamle yapılarak yeniden oluşturulmuş, düzeltilmiş bu konumdan oyuna devam edilmelidir.
- Beyaz taşlarla oynayan oyuncuya geçersiz hamleye ilişkin yaptırım uygulanarak saatler ulaşılan bu konuma göre ayarlanmalıdır.
Geçersiz hamlenin yapıldığı konuma ulaşılamadığı için üzerinde uzlaşılan geçersiz hamleden önce ulaşılabilen bu son konumda hangi oyuncunun hamlede olduğunun bir önemi yoktur.
Geçersiz hamlenin yapıldığı gerçek konuma ulaşılamayarak başka bir konumdan oyuna devam ediliyor olması, geçersiz hamle fikrini ortadan kaldırmaz. Gerekli yaptırım uygulanmalıdır.
Doğru konuma ulaşmaya çalışılırken (geriye doğru yapılan inceleme 1. hamleye kadar gidebilir), olası başka bir ‘kuraldışı durum’ ortaya çıkarsa, bu kez oyuna o konumdan devam edileceği unutulmamalıdır. Bu durumda son konumda ortaya çıkan beyaz şah taşının tehdit altında olduğu geçersiz hamlenin bir değeri olmayacaktır. Benzer biçimde, madde 9.6’da anlatıldığı gibi bir beraberlik durumu oluşmuşsa hakem bu yeni duruma göre kararını verecektir.
Başlarken “Örnek olay senaryosunun basit ve kolayca görülerek çözümlenir olması yeğlendi.” denilmişti. Doğru. Konum ve buna dayalı verilecek karar gerçekten çok kolay. Ancak gelin görün ki, bu senaryoda oyunu çözümlemede gösterildiği biçimde geçersiz hamlenin yapıldığı konuma geri döndürmenin, satranç saatini yeniden düzenlenen konuma göre yeniden ayarlamanın her hakem için pek de o kadar kolay olduğunu söyleyemem.
17 Kasım 2022
IA&IO Tahsin AKTAR
İlgili Kaynak
FIDE Satranç Kuralları (Madde Açıklamalı)
Yorumlar - Yorum Yaz
