Hızlı Satranç, Hakem ve Feryat
Hızlı Satranç, Hakem ve Siyah Oyuncunun Feryadı
Son gayret fayda getirmez!
Örnek olaydaki oyunda 20 dakika ve ilk hamleden itibaren her hamle için 10 saniye ekleme temposu uygulanıyor. Her bir hakem 3’ten çok masada görev yapıyor. Böyle olunca da Hızlı Satranç EK-A5 hükümleri uygulanıyor. Diyagram kurgu olmakla birlikte bir başka gerçeği de yansıtıyor. Nedir o gerçek, görmeye çalışılacak.
Beyaz taşlarla oynayan oyuncu kaç hamledir terk etmeyi düşünüyordu. Oyunu biraz daha sürdürdüğünde diyagramdaki konum oluştu 55. …- d2 56. Af2-Vf5. Düşündü ki ‘taktik’(!) bir hamle yaparak oyunu beraberlikle bitirebilirdi. 57. b8 hamlesini yaparak saatine bastı [hamle tamamlandı]. Olağan kontrollerini sürdüren hakem masanın başına geldiğinde bu konuma tanık oldu. Hakem tahtaya bakarak bekledi. Siyah taşlarla oynayan oyuncu da 57. … – Va5+ hamlesini yaptığında işte şimdi rakibinin istediği olmuştu. Hakem beraberlik sonucunu çoktan kayıtlarına yazmıştı (½– ½ ).
İzleyenlerin şaşkınlığı yanında siyah taşlarla oynayan oyuncu feryat etti. Bu feryat salonda hâlâ duyuluyor sanki.
İzleyenler neden şaşkındı ki? Siyah taşlarla oynayan oyuncunun feryadı da neyeydi? Aslında feryat etmekte haksız da değildi. Uzun süredir planladığı ‘mat’ hamlesini de yapmıştı hâlbuki. Kural maddelerini görerek ulaşılan durumu adım adım çözümlemek gerekecek ki bu feryat dinsin.
Çözümleme
Beyaz taşlarla oynayan oyuncu ‘taktik’ 57. b8 hamlesini yaptığında hakem masanın başında değildi. Yani bu hamleye o anda tanık olmamıştı. Öyle olsaydı, EK-A5.2’ye göre, madde 7.5.2’de anlatıldığı biçimde davranarak oyuna el atması, geçersiz hamleye hükmederek, b8’e bir vezir taşı konulmasını sağlaması beklenirdi.
Hakem bu ‘geçersiz konuma’ olağan kontrollerini sürdürürken, sonradan, tanık olduğu için artık EK-A5.4’e göre davranması beklenir.
EK-A5.4
“… başlangıç pozisyonundan en uzak yatayda bir piyon bulunduğuna tanık olursa, sonraki hamle tamamlanıncaya kadar bekleyecektir. Ardından geçersiz konum hâlâ tahta üzerindeyse oyunu berabere ilan edecektir.”
Hamle sırasında olan oyuncunun bu hamlesiyle geçersiz konum giderilmişse oyunun bu konumdan devam edeceği de maddenin dilinden anlaşılır. Hakem de bu yönde düşünmüş, oyuncunun 57. … – Va5+ hamlesiyle geçersiz konumun giderilmediğini görmüş ve beraberlik kararını da bu nedenle vermiş olsa gerek. Peki, Va5 hamlesiyle ortaya çıkan konuma ne demeli?
Feryat ve mat
Feryada gelecek olursak. Siyah taşlarla oynayan oyuncu mat yaptığını düşünüyordu ya feryat ondandır. Böyle düşünmekle haklı da. Ama kuralın diline göre hareket ettiği için en haklı durumda olan hakem değil midir? Eğer “Mat var, mat geçerli,” diye düşünülüyorsa, “Bu düşünce neye göre, hangi kural öne çıkarılarak savunulacaktır?” sorusunu soranlar olursa onlar da haklı değil mi?
Bir tane doğru ve bir tane haklı var tabi ki. Öyleyse kim bu?
Açık fikirli olmak…
Görüşler
Diyagramı ve örnek olay senaryosunu ilettiğim uluslararası ve ulusal düzeydeki hakemlerle bir kısım sporcular konum ve karar için mat kararını verdiler. Böyle yanıtların geleceğini düşünmek yanlış olmayacaktı. Soruyu yineledim: “mat kararı neye göre, hangi kural öne çıkarılarak savunulacaktır?” Böyle düşünmeye başlanırsa her türlü gerekçenin ileri sürüleceğine de hazır olmak gerekecektir. Madde 5.1.1’in dili ve ruhunun temel gerekçe olduğunu, yapılan hamlenin geçerli olduğunu, oyunun bu aşamada derhal sona erdiğini söylediler. Bu bir karardır elbette. Böyle karar vermek bir hakem için olanaklıdır. Ancak, doğru olduğu düşünülen yargıya varabilmek için sadece açık fikirli olmak ve ön yargılardan arınmış olmak gerekir.
IA UÇARKUŞ ile de birkaç kez konu üzerinde görüş alışverişinde bulunduk. IA UÇARKUŞ diyagrama göre oluşan senaryoya bir yanıt verilebileceğini bildirmekle birlikte maddenin yazılış diliyle ortaya çıkabilecek her duruma yanıt olamayacağını, burada bir paradoks olduğunu da söyledi. IA UÇARKUŞ bu paradoks üzerinde çalışarak maddenin anatomisi üzerine bir makale oluşturacak.
Artık bir karar vermek bir sonuca dayanmak gerekiyor
b8’de duran piyonu kural, EK-A.5.4, ‘geçersiz konum’ olarak tanımlıyor. Maddenin 1. hükmü hakem için “…bir piyon bulunduğuna tanık olursa, sonraki hamle tamamlanıncaya kadar bekleyecektir.” dediği daha önce belirtilmişti. Örnek olay senaryosundaki hakem de öyle yapmıştı. Sonraki hamleyi beklemişti. Ama sonraki hamle 57. … – Va5+ olunca, tahtada bir mat konumu oluşsa da geçersiz konum hâlâ tahta üzerinde durduğu için hakem oyunu berabere ilan ederek maddenin 2. hükmünü uygulamakta duraksama yaşamamıştı.
Hukuk penceresi
Kuralı uygulamakta duraksama yaşamamanın gerekçesi ne olabilir? Genel hukuk penceresi hakemin kararını destekler durumda mıdır?
Mat konumu satranç oyununda çok özel bir anlam taşır. 5. madde oyunun nasıl sonuçlanacağını anlatır. 57. … – Va5+ hamlesi madde 5.1.1’e göre mat konumu yaratan hamleydi. Bu hamle kuralın dilinden kaynaklı olarak; maddeler 3.4’e ve 4.3.1’e uygun bir hamle olduğu için oyunun derhal sona ermesi gerekmez mi? Öyle olması beklenebilir.
Bir kural maddesi bir başka maddeye, satrancın geleneğine, usul ve adetlere dayanabilir. Bu durumda kural içi boşluk vardır. Somut örnek olayda madde 5.1.1’in doğrudan uygulanamıyor olması durumu da kural içi boşluk doğurur. Kural içi boşluklar için kural koyucu önsözde değinmişti. Çok detaylı kuralların hakemin özgür biçimde karar vermesini kısıtlayacağı ve özel durumlardan kaynaklanan sorunlara çözüm bulmasını önleyebileceği belirtilmişti.
Somut örnek olayın çözümüne ilişkin temelde bir kural maddesi bulunmakla birlikte (EK-A.5.4), bu kuralın dili ve ruhunun başka bir hükümle (madde 5.1.1) çatışıyor olması da ayrı bir boşluk doğurmaz mı?
Maddenin son hükmünde oyun derhal sona erer denilmesi ‘emredici hüküm’ doğurur. Bir kural düzenlemesinde ‘aksi karara’ düzenlemenin izin vermediği hükümler emredici niteliktedir. Madde ‘genel düzenleme’ hükmü içerir. Böyle olmakla birlikte ‘özel düzenlemeler’ bazı durumlarda maddenin uygulamasını geciktirebilir ya da ortadan kaldırabilir.
‘Genel Hükümler’ – ‘Özel Hükümler’ ayrımı nedir?
Bir düzenleme başka bir düzenlemenin ya da maddenin yanında bazen özel bazen de genel düzenleme niteliğinde olabilir. Uygulamada bir uyuşmazlık varsa (hem genel hem de özel düzenlemede hüküm bulunuyorsa) özel düzenleme hükmü uygulanır.
Bir düzenleme yürürlükteyken yeni bir düzenleme ya da madde yürürlüğe girmiş ve her ikisi de özel ya da genel düzenleme niteliğindeyse uyuşmazlık durumunda yeni düzenlemenin hükümleri uygulanacaktır.
Özel hüküm bulunan konularda genel hüküm uygulanmayarak özel hüküm genel hükümden önce uygulanacaktır. Dolayısıyla genel hükümle özel hüküm çatışırsa, özel hüküm tercih edilecektir. Genel hüküm, o alan için boşlanacaktır. Bu uygulamayı esas alan ilke ‘özel kural İlkesi’ dir. Özel normların genel normları etkisizleştirdiği düşüncesine dayanılırsa özel hükümlerle genel hükümlerin çatıştığı durumlarda önceliğin özel norma verilmesi mantıklıdır.
Örnek
Madde 5.2.3’te oyuncuların oyun sırasında aralarında anlaşmaları durumunda oyunun derhal sona ereceğini emredici hükümden anlıyoruz. Ancak, madde 9.1.1’e göre yarışma yönergesiyle belirlenmiş bir hamle sayısına ulaşılmadan oyuncuların oyun sırasında aralarında anlaşarak beraberlik yapmalarına izin verilmemektedir. Madde 5.2.3 genel düzenleme hükmü içerirken madde 9.1.1 özel düzenleme hükmü içermektedir. O nedenle bu madde uygulamada önceliklidir.
FIDE Satranç Kuralları içerisinde başka genel ve özel düzenleme hükümleri örnekleriyle karşılaşmak olanaklıdır. (Madde 8.1.2 karşısında madde 9.2 ve 9.3 örneğinde olduğu gibi.)
Örnek olay senaryosuna dönüldüğünde; 57. … – Va5+ hamlesi karşısında madde 5.1.1 genel düzenleme hükmü içerir. Mat kararına varılabilmesi için konumu oluşturan hamleyle ortaya başka bir düzenleme hükmü, bir özel düzenleme hükmü, çıkmamış olması gerekecektir. Ancak, tahtada, b8’de hâlâ bir piyonun duruyor olması karşısında EK-A.5.4’ün 2. hükmü özel düzenleme hükmü olarak değerlendirilecektir. Bu nedenle EK-A.5.4’ün 2. hükmü önce uygulanacaktır. Böyle değerlendirilince hakemin oyunu beraberlikle sonuçlandırmış olması karşısında feryat boşadır.
Feryat hâlâ dinmiyorsa, bu konumdan ve senaryodan bağımsız olarak, yeni bir soru doğacaktır: “ Ortada geçersiz bir konum varken, geçerli bir hamleyle de olsa mat kararı ne kadar doğru olacaktır?”
1 Ekim 2023
IA&IO Tahsin AKTAR
İlgili Kaynak
FIDE Satranç Kuralları (Madde Açıklamalı)
Yorumlar - Yorum Yaz
