Şah Taşının Dokunulmazlığı
Şah Taşının Dokunulmazlığı
“Hakemlik anlayışını konuşturmak!”
“Sosyal medyada gördüğüm bir konu vardı. Standart satranç ve hızlı satranç kurallarına göre konu tartışılıyordu. Size sorum şöyle: Beyaz taşlarla oynayan genç oyuncu şahını tehdit altına bırakacak bir hamle yaparak saatine basıyor. 47.Şb4… Siyah taşlarla oynayan oyuncu da 47. Şb4 Axb4 hamlesiyle rakibinin şahını alarak hamlesini tamamlıyor. Genç oyuncu şahın alınamayacağını söyleyerek hakeme başvuruyor. Hakemin nasıl bir uygulama yapacağını anlatır mısınız?”
Soruyu yönelten yeni kuşak satranç hakemimize yanıtımı kalıcı olması için yazılı olarak verdim. Bir kez de fenerweb.com’da değinmeyi yeğledim.
Şah Taşının ‘Dokunulmazlığı’
Soruda yanıt verilecek, saptanacak iki ayrı durum var. İlki genç oyuncunun şahını tehdit altında bırakacak bir hamleyi tamamlamasıdır. İkinci durum da rakibin tehdit altındaki şah taşını almasıdır. Soru yanıtlanırken ‘standart satranç’ ve ‘hızlı satranç / yıldırım oyun’ kuralları öne alınarak iki ayrı durum değerlendirilecek.
Şah taşının ‘dokunulmazlığına’ ilişkin madde 1.4.1’in ikinci hükmü aslında çok açık.
Madde 1.4.1
“…Oyuncunun şahını tehdit altında bırakmasına, tehdit altına sokacak hamle yapmasına ve rakibinin şahını almasına izin verilmez.”
Kurallar hakemlerin yetkin, adil ve tarafsız oldukları anlayışı üzerine geliştirilmiştir. Bu yönüyle; hakemin masada oluşabilecek durumlara tanık olması, özgür iradesiyle karar vermesi gerekecektir. Hakem için uygulama anlayışının böyle olması beklenir.
Standart satranç
Standart satranç temposunun uygulandığı etkinliklerde (örneğin: 90’+30” eklemeli tempo), hakemin karar verme sürecinde kararını destekleyecek çıkarımları ortaya koyma olanağı her zaman vardır. Hamle kayıtlarından geçmişe dönük bir inceleme yapılabilecektir.
Hakem bu olanağı sayesinde, soruda dile getirilen biçimiyle, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun şah taşını ne zaman tehdit altına bırakacak hamle yaptığını saptayabilecektir. Kuralın dilinde şah taşının alınmasına izin verilmeyeceği açıkça belirtilirken oyuncunun bu hamlesini tamamlamış olması da geçersiz hamleye hükmetmeye yetecektir. Bu bir dokunulmazlıktır!
Hakem 47. Şb4 hamlesinin geri alınmasını sağlayarak madde 7.5.5’in birinci hükmü doğrultusunda uygulamasını tamamlayacaktır. Bu uygulamadan sonra oyun, madde 7.5.5 hükümleri doğrultusunda, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun 47. hamlesiyle devam edecektir.
47. Şb4 hamlesi geri alındığında siyah taşlarla oynayan oyuncunun Axb4 hamlesi de ortadan kalkacağından bu oyuncuya bir yaptırım da uygulanmayacaktır. Yine de hakemin oyuncuya öğüt nitelinde bir uyarı yapmasında yarar görülür.
Hızlı satranç / yıldırım oyun
Bu oyun tempolarında bazı kuralların farklı uygulandığı bilinir. Hızlı satrançta EK-A5’e göre bir hakem 3’ten çok, yıldırım oyunda EK-B3’e göre 1’den çok masada görev yapıyorsa bu sorunun yanıtı farklı olacaktır. Sorunun da bu kapsamda olduğu anlaşılıyor.
Beyaz taşlarla oynayan oyuncu şah taşını tehdit altına bırakarak hamlesini tamamladığında siyah taşlarla oynayan oyuncu da rakibinin şahını alarak hamlesini tamamlıyordu. Bu hamlelerle oyuncuların aynı hamle sayısında peş peşe geçersiz hamle yaptığını görüyoruz. (*)
Kuralın dili
Hakemin peş peşe bu hamlelerin yapıldığına tanık olmadığını, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun başvurusuyla şah taşının alındığını öğrendiğini sorunun dilinden anlıyoruz. Böyle olunca da hakem madde A.5.2’de ileri sürülen koşula ve maddenin diline bakacaktır. Beyaz taşlarla oynayan oyuncu 48. yeni hamlesini yapmadığından Axb4 hamlesi karşısında madde 7.5.5’e göre hareket edecek, geçersiz hamle uygulamasını yerine getirecektir. Şah taşı önceki yerine konularak oyun devam edecektir. Kuralın diline göre uygulama böyle olacaktır. Ama gerçekten böyle mi olacak?
Beyaz taşlarla oynayan oyuncunun 47. Şb4 hamlesiyle şah taşı tehdit altında kalmıştı. Bu bir geçersiz hamleydi. Hakem bu duruma el koymamış, rakip de geçersiz hamle savında bulunmamıştı.
Madde A.5.2’nin üçüncü hükmü:
“Eğer rakip bir savda bulunmamış ve hakem müdahale etmemişse geçersiz hamle kalacak ve oyun devam edecektir.”
Oyun devam edecektir ama nasıl?
Hakemin oyunun devamını sağlamak için siyah taşlarla oynayan oyuncunun saatini çalıştırmak üzereyken, beyaz taşlarla oynayan oyuncunun şah taşının tehdit altında olduğunu gördüğünde, gözlerinin başhakemi arayacağını biliyorum.
“Hakem ortaya çıkan konum karşısında kuralın diline bağlı, kuralın içinde kalarak mı bir tutum sergilemelidir?”
Tahtada bir geçersiz hamle varken bu soruya içtenlikle “evet, öyle davranmalıdır,” demek olanaklı değildir. Hakem satranç tahtasında karşılaştığı konumu önemsemelidir. Şah taşı tehdit altındayken; A.5.2’nin üçüncü hükmündeki gibi salt kuralın diline bağlı olarak / kuralın içinde kalarak, ortaya çıkan geçersiz hamleye karşı etkisiz kalmamalıdır.
Kuralı uygularken, kuralları ‘kalıplaşmış kurallar’ olarak görmemelidir. Doğru bir tutum sergilemelidir. Çözümleme ve karar verme algısıyla öğrenmeye yatkınlık yetkinliği gelişmiş, kişisel farkındalık oluşturma algısı yüksek hakemler oyunu bu konumla devam ettirmeyecektir.
Kuralların önsözünün kurallar metninin ayrılmaz bir parçası olduğu bilinciyle hareket eden, kuralları doğru ve tam anlayabilen, yerinde ve tutarlı yorumlara ulaşabilen, benzer durumları göz önüne alabilen, karşılaştığı durumu önemseyen ‘hakemlik anlayışını konuşturacak’ hakemler doğru konumla oyunu devam ettirmeyi başaracak yolu da bulabilecektir.
(*) Soruya yanıt aranırken geçersiz hamlelerin peş peşe yapılmış olması oluşturulan senaryoda bilinçli bir seçimdi. Geçersiz hamleler farklı hamle sayıları içinde de gerçekleşse hakemlik anlayışına göre uygulama değişmeyecekti.
15 Şubat 2024
IA&IO Tahsin AKTAR
İlgili Kaynak
FIDE Satranç Kuralları (Madde Açıklamalı)
Yorumlar - Yorum Yaz
