9.2 Tekrarlanmış Konum Uygulaması

9.2 Tekrarlanmış Konum Uygulaması

Oyuncunun savını anlaşılır biçimde ortaya koyması gerekli ve bu yeterlidir. Oyuncunun, istemini nasıl ve hangi sözcükleri kullanarak dile getireceği belirlenemez

Tekrarlanmış hamle veya bir başka anlatımla tekrarlanmış konumu düzenleyen FIDE kuralı, salt okunup geçildiğinde, anlaşılma ve uygulama güçlüğü olan, yarışma kurallarını düzenleyen önemli maddelerden biridir. Uygulama sırasında kuralların 3,5. ve 7. maddelerinin uygulama sonuçları ve yaptırımları da önde olacaktır. Güçlük, pek çok maddenin bir arada uygulamaya yansıyacak olmasındadır. Maddenin uygulamasında yarışma yöneticisi, başhakem, hakem, antrenörler ve oyuncular belli sorumluluklar taşırlar. Yarışmada yer alan bu bileşenlerin sorumluluklarına bir bakalım.

Yarışma yöneticisi, benzer incelemelerin yapılabilmesi için, yarışma öncesinde oyun salonunun elden-ayaktan uzak köşesine yeteri kadar inceleme masaları düzenler.
Başhakem, oyuncuların beraberlik istemi karşısında gerekli incelemeyi kimin veya kimlerin yapabileceğini önceden belirler. Genellikle bütün hakemler inceleme yapmak üzere yetkilendirilmez. Başhakem yardımcıları veya bir kısım hakemler yetkilendirilir.
Hakemler, görev alanlarındaki masalardan gelen böylesi istemler karşısında, durumu saptayarak satranç saatini durdururlar. Oyuncunun istemini inceleme yapmayla yetkilendirilmiş hakeme bildirirler. Sonrasında görev yetkilendirilmiş hakemdedir artık.
Oyuncunun, istemini-savını, anlaşılır biçimde ortaya koyması gerekli ve bu yeterlidir. Oyuncunun istemini nasıl ve hangi sözcükleri kullanarak dile getireceği belirlenemez ve oyuncuya belirlenmiş bir şekil dikte ettirilemez. Antrenörler de, oyuncuların eğitim süreçlerinde, eğitim programlarına bu ve benzeri kural uygulamalarını almalıdır. Oyuncuların kurallara uygun davranabilmesi sağlanmalıdır.

Kural
Bakalım şimdi ilgili kural maddesi ne diyor? Bu aşamadan sonra açıklamaların ve uygulamanın daha açık biçimde görülebilmesi için kurallar metninin önde açık bekletilmesi yararlı olacaktır. Kural maddesi verilen açıklamalarda maddenin ne dediğinin gözlenmesi önerilir.

Kurala göre; oyunculardan biri, oyun sırasında ulaştığı/ulaşılan tekrar pozisyonu için, hakeme, oyunun sonucunun berabere olduğu savını ileri sürebilir. Hakem kuralın ortaya koyduğu koşulların varlığını görmek üzere bir inceleme yapar. Sonrasında oyuncunun beraberlik savını kabul eder veya reddeder.

9.2.1
Hamlede olan oyuncunun geçerli savı üzerine, aynı konum en az üç kez (peş peşe olması gerekmez);

9.2.1.1

Oluşmak üzereyse değiştirilemeyecek bu hamlesini önce notasyon kağıdına yazmış ve hakeme bu hamleyi yapmak niyetinde olduğunu belirtmişse oyun beraberedir, ya da

9.2.1.2

(o anda) oluşmuşsa ve hamlede olan oyuncu berabere savında bulunuyorsa oyun berabere olur.

Düzenlemeye yönelik bu maddenin uygulamasında izlenecek yolu görmeye çalışalım. Temmuz 2017 de uygulamaya girecek değişiklikler içerisinde maddenin yapısında ve anlamında bir değişiklik olmamakla birlikte uygulamada ortaya çıkan küçük farklılıklar burada ayrıca vurgulanacaktır.

Madde 9.2.1.1'de, o sırada, hamlede olan oyuncunun yapmayı tasarladığı hamleyle tekrar pozisyonunun oluşacağı savı ileri sürülmektedir. 9.2.1.2'de yapılmış son hamleyle oluşan tekrar pozisyonu işaret edilerek sav ileri sürülebilmektedir. Hakem, her iki durumda da, yapacağı bir dizi inceleme sonunda savın geçerliğini araştırarak bir hüküm verecektir. İstemin uygunluğu hakem tarafından iki aşamalı olarak belirlendikten sonra karara bağlanır. ‘Şekil Koşulları’ ve ‘Uygulama Koşulları’ ayrı ayrı ele alınır.

Şekil Koşulları

Beraberlik istemiyle hakeme başvuran oyuncunun bu savının geçerliğinin incelenebilmesi için, hakem, ilk olarak şekil koşullarının var olup olmadığını denetler.

Buna göre, ileri sürülen sav oluşmak üzereyse, oyuncu;

Hamlede olacak.
Satranç saatini durduracak.
Yapmak niyetinde olduğu (tasarladığı) hamlesini notasyon kağıdına yazacak ve bu hamlesini hakeme bildirecek.
Bu hamlesini tahtada oynamamış, kendisinin veya rakibinin bir taşına bile dokunmamış olacak.

İleri sürülen sav oluşmuşsa, oyuncu;

Hamlede olacak.
Satranç saatini durduracak.
Rakibinin yaptığı hamleyi notasyon kağıdına yazacak ve bu hamleyi hakeme bildirecek.
Kendisinin veya rakibinin bir taşına dokunmamış olacak.

Kural uyarınca satranç saati oyuncu tarafından durdurmamışsa hakem tarafından durdurulacaktır. Sav ileri sürecek oyuncu her hangi bir taşa dokunursa bu hamlede böylesi bir sav ileri sürme hakkını da yitirir.

Şekil koşullarının varlığı aranırken önemli bir kural maddesi ortaya çıkıyor.
9.4
Bir oyuncu, madde 4.3’te belirtilen biçimde bir taşa dokunursa o hamlede madde 9.2 ya da 9.3’e göre berabere savında bulunma hakkını yitirir.

Bu amddeye göre oyuncu kendisinin ve rakibinin her hangi bir taşına dokunmamış olacak.

Hakem tüm bu durumları denetlerken sayılanların hepsinin birden gerçekleştiğini görecektir. Bir tekinin bile gerçekleşmemesi durumunda şekil koşulları yerine getirilmemiş kabul edilir. Sonra savın geçerliğinin incelemesinin yapılıp yapılmayacağına karar verilerek oyunculara bildirilir.

Şekil koşulları yerinde değilse, sayılanların hepsi birden sağlanmamışsa;

Uygulama koşulları üzerinde bir inceleme yapılmadan oyuncunun istemi kurulacak uygun bir tümceyle reddedilir.
Bir ceza uygulaması yapılmaz.
Satranç saati yeniden çalıştırılarak oyuna devam edilmesi sağlanır.
Sav 9.2.1.1’deki gibi ileri sürülmüşse, oyuncu hakeme bildirdiği ve artık değiştiremeyeceği hamleyi yaparak oyuna devam edecektir. Sav 9.2.1.2’deki gibi ileri sürülmüşse, hamlede olan oyuncu kendi hamlesini yaparak oyuna devam edecektir.

Şekil koşulları yerindeyse, sayılanların hepsi birden sağlanmışsa, uygulama koşullarının varlığını görmek için inceleme başlatılabilecektir.

Şekil koşullarında çok ince bir nokta dikkatlerden kaçmamalıdır. Kural “ Oyuncu hamlesini yazacak ve bu hamlesini hakeme bildirecek.” demektedir. Hamlenin yazılması, her defasında hakemler için en öndeki koşul olarak uygulanagelmiştir. ‘Yazmak’ ve ‘hakeme bildirmek’ eylemleri için arada ‘ve’ bağlacı olmasına karşın, tasarlanan hamlenin yazılmasının yanında sözlü olarak hakeme bildirilmesi pek önemsenmez. Bu anlamıyla, hamlenin sadece yazılmış olmasıyla, şekil koşulu yerine getirilmiş kabul edilir ve diğer koşullar da tamamsa istem incelemeye değer bulunur.

Buraya dikkat edelim! Oyuncu yapmak niyetinde olduğu hamlesini hakeme bildirdiği ama notasyon kağıdına yazmadığı durumda, şekil koşulu yerine getirilmemiş kabul edilerek istemin incelemeye değer bulunmaması, istemin geri çevrilmesi yanlış bir uygulama olur. Bu karar yanlıştır. Genel geçer hukuk kuralı ‘İkrar’ önemsenmelidir.

Oyuncunun yapmayı düşündüğü (hakeme bildirdiği) ama bu hamlesini notasyon kağıdına yazmadığı durumda, hakem, oyuncudan sözlü olarak kendisine bildirdiği hamlesini notasyon kağıdına yazmasını istemelidir. (Oyuncunun bu hamleye kesin niyet ettiğini, kabullendiğini, benimsediğini, hamlesini sözlü olarak onayladığını kabullenme-ikrar olarak kabul etmek gerekir.) Dayanak: Bu anlayışa madde 11.9 un gerekçesinden ulaşılabilir.

Uygulama Koşulları

Uygulama koşullarının varlığını görmek için inceleme yapılmasına karar verilmişse, notasyon kağıtlarından yararlanarak inceleme yapılır. Bu amaçla inceleme masasında oyun ‘birinci hamleden’ olmak üzere tahtada yeniden oynanır. Notasyon kağıdını doğru okuyabilen, satranç tahtası üzerinde oyun pratiği olan hakemler kısa sürede ve kolayca bu işlemi tamamlayabilirler. Ancak, hakem, hamlelerin doğru biçimde gösterilebilmesi için oyunculardan da yardım alabilir. Bunu ana fikir kabul eden kural koyucunun Temmuz 2017 de yürürlüğe girecek kural değişikliklerine göre, savın kanıtlanması oyunculardan istenmektedir. Tahtada pozisyonun gösterilmesini oyuncular yerine getirecektir. (Değişiklik böyle olmakla birlikte, gösterimi yine de hakemin yapmasında bir sakınca görmüyorum.)

İnceleme masasının çevresi, incelemeyle ilgisi olmayan kişilerden arındırılmalıdır. Oyun salonunda bulunmalarına izin verilenler (antrenörler, kafile yöneticileri…), sporcular ve masalarda görev yapan diğer hakemler sıklıkla yaşanmayan bu uygulamayı izlemek, nelerin nasıl yapıldığını görmek, öğrenmek isteyebilirler. Ancak yine de çevrenin izleyicilerden arındırılması doğru bir yaklaşım olacaktır. Memorandumlarda, hakemlerin uygulama becerilerinin artırılması için yarışma sırasında yapılan uygulama tekrarlanabilir.
Hakem inceleme sırasında neleri gözleyecektir?

Hiçbir taş alınmamış olacak.
Hiçbir piyon hareket etmemiş olacak.
Tekrar konumlarında her defasında aynı oyuncu hamlede olacak.
Başlangıçta geçerken alma ve rok hakları varsa bu haklar sonuna kadar korunmuş olacak.

Tekrar konumları bir fotoğraf gibi aynı olabilir. Ama bu fotoğraflar sırasında son hamleyi farklı oyuncular yapmış, başka bir söyleyişle, farklı oyuncular hamlede olabilir. Bu durumlar aynı değildir. Bu önemli bir ayrıntıdır. Bir fotoğraf gibi oluşan tekrar pozisyonlarına hangi hamlelerle ve hangi sırada ulaşıldığının bir önemi yoktur.

İlk tekrar pozisyonundan önce rok yapılmamışsa inceleme tamamlanıncaya kadar rok yapılmamış olmalıdır. Şah ve kale oynadıktan sonra tekrar başlangıç pozisyonuna dönebileceği, rok yapılmamış gibi bir pozisyon alabileceği için bu ayrıntı dikkatten kaçırılmamalıdır.

Tahtada hamlelerin incelenmesi sonunda, uygulama koşullarında ele alındığı gibi, sav geçerliyse;

Oyun derhal sona erdirilerek berabere bitirilir.

Sav geçersizse, geçersizliğin nedenini kurulacak uygun bir tümceyle söylenebilir. (Oyuncu tarafından sorulması durumunda da, oyuncuya kısaca madde 9.2.1.2'nin hükmü madde 11.9 uyarınca açıklanabilir.) Sav geçerli değilse;

Masaya dönülür. Kuralda belirtilen yaptırım yerine getirilir. (bkz. madde 9.5.3)
Hakem satranç saatini çalıştırır.
Sav 9.2.1.1’deki gibi ileri sürülmüşse, oyuncu hakeme bildirdiği ve artık değiştiremeyeceği hamleyi yaparak oyuna devam edecektir. Oynamak üzere niyet edilen ve notasyon kağıdına yazılan hamle oynanmak zorundadır. Bu hakem tarafından izlenmelidir. Dördüncü madde hükümlerine göre uygulama yapılır.
Sav 9.2.1.2’deki gibi ileri sürülmüşse, hamlede olan oyuncu kendi hamlesini yaparak oyuna devam eder.

Dikkat edilirse, sav ileri sürülürken, beraberliğin tesciline yönelik istem hakeme yapılıyor. Kararı hakem verecektir. Bu durumda bile, rakip, beraberlik önerisi kendisine yapılmış gibi düşünerek beraberliği kabul edebilir. (Madde 9.1.2.3’e göre) Hakem o sırada henüz şekil koşullarını incelememiş dahi olabilir. Şekil koşulları uygun olmasa da rakip bu öneriyi kabul edebilir. Bu durumda, madde 5.2.3'e göre (oyuncuların oyun sırasında aralarında beraberlik sonucuna anlaşmaları), ‘oyun derhal beraberlikle sona erdirilecektir’.

Hakem, işleri daha çabuk ve kısa yoldan tamamlamaya yönelik olarak, ileri sürülen bu sav karşısında başlangıçta rakibin ne düşündüğünü sorabilir. Rakip savın geçerliğini ya da beraberliği kabul ettiğini bildirdiğinde oyun yine, madde 5.2.3'e göre, derhal beraberlikle sona erecektir. Rakip karasız kalabilir, kabul etmeyebilir. Bu kez hakemin inceleme yapmaktan başka yolu kalmamıştır.

Olası durumda hakem rakbin ileri sürülen sav konusunda ne diyeceğini sormadan da incelemeye başlayabilecektir. Bu durumda hakem uygulama koşullarını görmek için inceleme yaparken de rakip beraberliği kabul ettiğini bildirebilir. İnceleme o anda bitirilir. Savın geçerliğinin görülmesinin bir önemi kalmamıştır. Oyun madde 5.2.3'e göre derhal beraberlikle sona erecektir.

Uygulama koşullarının gerçekleşmediğine hükmedilerek oyuna devam etmek için masaya dönüldüğünde, satranç saati çalıştırıldıktan sonra dahi, oyuncu henüz hamlesini yapmadan bile beraberliği kabul edebileceği madde 9.1.2 (beraberlik önerisi ve uygulaması) uyarınca bilinmelidir. Beraberlik bu şekilde kabul edilirse, madde 5.2.3'e göre, oyun derhal berabere ilan edilir.

Böyle olmakla birlikte; başlangıçta ileri sürülen sav konusunda düşüncesi sorulan rakip oyuncunun beraberliği kabul etmediğini bildirmesi veya kararsız bir anlatım kullanması durumunda hakemin tutumu değişmeyecektir. Madde 9.1.2.1'de "Beraberliği rakip kabul edene, sözlü olarak reddedene, oynamak veya almak niyetiyle bir taşa dokunana kadar geçerlidir." denilerek önerinin geçerlik süresi açıklığa kavuşturulmuştur. Hakemin "Siz ne düşünüyorsunuz?" sorusuna olumsuz yaklaşan oyuncunun, kurala göre, inceleme sırasında beraberliği kabul ettiğini bildirmesi durumunda hakem incelemeyi bitirmelidir. Oyuncular açıkça beraberlik isteğini ortaya koydukları için hakemler bu durumda dahi beraberlik kararını vererek oyunu, madde 5.2.3'e göre, berabere olarak bitirmelidir.

Farklı uygulama, madde 9.1.1
Bir başka uygulamanın sonuçlarına burada dikkat etmek yerinde olacaktır. Oyuncuların anlaşarak beraberlik yapabilmeleri için yönergeyle belirlenmiş bir hamle sınırı olabilir. (Madde 9.1.1 hükümleri doğrultusunda.) Şekil veya uygulama koşulları üzerine inceleme yapılırken, rakip oyuncunun da beraberliği kabul ettiğine yönelik bildirimi karşısında, yönergede belirtilen hamle sınırının aşılıp aşılmadığı önem kazanır. Notasyon kağıdındaki hamle sayılarına göre, anlaşarak beraberlik yapılmasına yönelik hamle sınırı aşılmamışsa, hakem, madde 5.2.3 hükümleri doğrultusunda bir beraberliğe izin vermeyecektir. İncelemeye devam edilecektir. Tekrarlanmış konum savının geçerliğiyle ortaya çıkan beraberlik sonucunun madde 9.1.1 hükümleriyle bir ilgisinin olmadığını da belirtmekte yarar var. Anlaşarak berabere yapılmasına yönelik hamle sınırı aşılmadan da, madde 9.2'ye göre oluşan tekrar konumları sonunda beraberliğe hükmedileceği net biçimde anlaşılmalıdır.

İncelemeye neden birinci hamleden başlıyoruz?

İnceleme sırasında, 9.2.1.1 ve 9.2.1.2'de ileri sürülen savın gerçekleştiği konumlara ulaşmadan önce, maddeler 5.1.1, 5.2.1, 5.2.2 ve 9.6 da sıralanan durumlar gerçekleşmişse (mat, pat, ölü konum, 5 hamle tekrarı ve 75 hamle kuralı) inceleme hemen bitirilerek oyun derhal sona erecektir. Beşinci maddenin ruhu burada mutlaka yansıtılmalıdır. Bu uygulamada savın geçerliği hakkında bir yargı oluşmayacağı için oyuncuya bir ceza öngörülmesi doğru değildir. (Çeşitli nedenlerle, oyun bitmiş olsa dahi, oyunculara disiplin cezası verilebileceği ayrıca bilinmelidir.)

Benzer biçimde 7.2.1 ve 7.5.1 maddelerinde ele alındığı gibi pozisyonlar oluşmuşsa (başlangıç konumunun yanlış dizilmesi ve geçersiz bir hamlenin tamamlanması) bu kez beraberlik istemi üzerine kurulu savın incelemesi yine bitirilecek ve ortaya çıkan 7.2.1 ve 3.10. 2'den hareketle 7.5.1 maddelerinin uygulaması yerine getirilecektir. Oyuna da bu uygulamayla kaldığı yerden devam edilir. Öncelik bu uygulamada olacaktır. Bir başka söyleyişle, oyuncunun madde 9.2 üzerindeki savı ortadan kalkacaktır. Hakem de inceleme sırasında karşısına çıkan yeni duruma göre hareket ederek uygulamalarını ve kararını bu doğrultuda oluşturacaktır.

İlk yayın : 22 Şubat 2017
Yeniden düzenleme : 27 Mayıs 2017

IA&IO Tahsin AKTAR

Yorumlar - Yorum Yaz