Eşitlik Bozma Maçları

Eşitlik Bozma Maçları

‘Tie-break Games’

“… masadaki hakem oyun ve yarışma kurallarında sıralanan tüm kuralları uygular. Hamleleri yazmak hakemin ikinci önceliği olmalıdır. Masada gelişen olayları gözlemek, kural uygulamalarını sağlamak birinci önceliktir…”

Yarışma sonunda birden çok oyuncunun eş puanla yarışmayı tamamladığı görülür. Unvan, derece sıralaması, ödül listesi veya yeterlilik listesi (bir üst yarışmaya katılma hakkı) için ‘kimin daha iyi olduğunu’ saptamak amacıyla ek maçlar yapılabilir. Eş puanlı oyuncularla asıl yarışmadan ayrı olarak yapılan maçlara genel anlatımıyla ‘tie-break games’-‘eşitlik bozma maçları’ denilmektedir. Organizasyon yönetiminin yarışma yönergesinde belirttikleri yöntem ve zaman temposuyla bu maçlar oynanarak ‘kimin daha iyi olduğu’ saptanır.

Bu yazıda genel uygulama yöntemleriyle yapılan maçların uygulama düzenini ele alacağım. Ayrıca, diğer eşitlik bozma yöntemleri ve uygulamalarına da başka bir yazıda yer vereceğim.

Eşitlik bozma maçlarının yöntemi

Yarışma sonrası, eğer zaman varsa, bilinen kurallar ve zaman temposuyla, Round Robin (Berger/Döner) eşlendirme sistemi kullanılarak ek maçların yapılması oyuncuların performanslarını en iyi biçimde değerlendirmeleri açısından idealdir. Ancak; günümüzde, gerek oyun tempolarındaki yeni seçenekler, gerek oyuncu ve diğer bileşenler için zaman yokluğu tie-break maçlarının da eşlendirme ve zaman temposunda düzenlemeler yapılmasını zorunlu kılmıştır. Tie-break maçlarında, günümüzde, sıklıkla ‘eleme sistemi’ eşlendirme yöntemi uygulanmaktadır. Buna dayalı olarak zaman temposu da kısa süreli olacağından, asıl oyunların bitiminden hemen sonra eşitlik bozma maçları da tamamlanabilmektedir.

Eleme sistemiyle yapılan eşitlik bozma maçlarına organizasyon yöneticileri, hakemlerimiz ve diğer bileşenler 2003 yılında İstanbul’da düzenlenen Avrupa Bireysel Satranç Şampiyonasında tanıştı. İlk kez böyle bir uygulamayı deneyecek olan hakemlerimiz, olası eşitlik bozma maçları için, hemen her tur sonrası kısa eğitimler yapmışlardı.

Uygulayıcılar, öncelikle, ana fikir üzerinde ortak düşünce doğurmalıdır.

Yarışmanın özel yönergesinde eşitliklerin nasıl bozulacağına ilişkin bir madde yer alır. Eşitlik bozmayla ilgili olasılıklar ve yöntemlere yönergede sıralı biçimde yer verilmelidir.
Eşitlik bozma maçları da seçenekler arasındaysa, bu kez de maçlar için ayrı bir prosedür uygulanır. Uygulamanın nasıl olacağına da yönergede bir başlık altında yer vermek gerekecektir.
Her koşul hesaplanarak prosedürde duyurulmalı, sistemin nasıl işleyeceği buna göre düzenlenmelidir.
Kurallar ve dayanak noktası işaret edilmelidir.
Eşitlik bozmayla ilgili ek maçların kaç seride olacağı, her seri için zaman temposu saptanarak duyurulmalıdır.
Eşlendirme biçimi, eşitlik bozma maçlarına katılacak oyuncu sayısı dikkate alınarak, yönerge aşamasında saptanmalıdır.
Eşlendirmenin eleme sistemi genel uygulamalarına göre mi yoksa sistem içinde farklı yöntemle mi yapılacağı önceden belli olmalıdır.
Üçten fazla eşitlik bozma turunun gerekli olduğu durumlarda, eşitlik bozma maçlarının bir gün içinde tamamlanabilmesi için, program düzenlemesi buna göre yapılmalıdır.
Yarışmanın özel yönergesinde başka bir yöntem belirtilmemişse, eşlendirme için, oyuncular rating puanı sırasına göre sıralanır ve bu sıraya göre eşlendirilirler. Rating puanları olmayan oyuncuların sırası kurayla belirlenir.

Kurallar ve zaman temposu

Hızlı ve Yıldırım Satranç oyunlarının bir kuralı var. Eğer bir masaya bir hakem görevlendiriliyorsa kurallar farklı işleyecektir. Bu durumda, ana kurallar içinde yer alan, ‘Yarışma Kuralları’ uygulanacaktır. Eşitlik bozma veya benzer biçimde uygulanan eleme sistemi maçlarında da uygulamanın aynı olduğunu görürüz. Zaman temposu hızlı veya yıldırım satranca benzese de kurallar hızlı veya yıldırım satranç kuralları olmayacaktır. Eleme sistemi ana kurallarında da “… sabit süreli veya eklemeli zaman temposuyla oynandığında yarışma kuralları uygulanır…” denilmektedir. Bunu saptadıktan sonra yanlış anlaşılmaları ve bu yönde oluşmuş algıyı ‘rapid games’ veya ‘blitz games’ olmaktan arındırdığımı düşünüyorum.

Bir masaya bir hakem uygulaması

Uygulamada bir masaya bir hakem görevlendirileceği için salon ve masa düzeni de diğer uygulamalara göre farklılık gösterir. Birden çok maç oynanacaksa masalar birbirinden ayrı olmalıdır. Çevre ve izleyici etmenleri gözetilerek her bir masaya ortalama 4,5 m2 bir alan sağlanması önerilir.

Hakem oyuncularla aynı masada oturur. Hakem ayakta, masanın köşesinde veya uzaktan görev yapmaz. Ancak ve ancak belirtilen düzende yerini alması gerekir.
Hakem satranç saatini karşıdan görecek biçimde (geleneksel olarak siyah renkli taşlarla oynayacak oyuncu hakemin sağında olacak biçimde) masada yer alır.
Yeteri kadar notasyon kağıdı, birden çok kalem hakemin elinde olmalıdır.
İzleyiciler hakemin göreceği yönde (tercihen karşısında) kordonla çevrilmiş belli bir uzaklıkta bulunmalıdırlar.
Masa numarası ve oyuncu isimlerinin izleyicilere dönük olması yeğlenir.
Başhakem ve/veya yardımcıları masalar arasında dolaşarak masada oturarak iş gören hakemleri ve oyunların gidişini gözlerler.

Oyun düzeni ve hakem uygulaması

Masadaki hakem oyunların başladığının duyurulmasıyla satranç saatini çalıştırır. Oyuncuların hamlelerini kaydetmeleri gerekli değildir. Yapılan hamleler, notasyon kağıdına, hamle hamle hakem tarafından yazılır. Oyunun hız kazandığı anlarda yazılamayan hamleler boş geçilerek oyunu izlemeye yetişilmeye çalışılır. Yazılamayan hamlelerin sonradan tamamlaması gerekir. Masadaki hakem oyun ve yarışma kurallarında sıralanan tüm kuralları uygular. Oyuna müdahale etmesi gereken her anda gerekli müdahaleyi yapar. Örneğin, dokunulan taş, geçersiz hamle, 5 ve 75 hamleyle ilgili uygulamaları gerçekleştirmek üzere satranç saatini durdurarak gerekli müdahaleyi yapması esastır. Oyunun bitişini anlatan 5. maddedeki durumların oluşması durumunda da yine oyuna müdahale ederek oyunun sonucu için kararını oluşturur. Hakemin kararlarına karşı olabilecek itirazlar, maç biter bitmez yapılmalıdır.

Masadaki hakemin hamleleri yazmayı esas kıldığı, özellikle oyunun hızlandığı anlarda yazmaya yetişmek üzere telaş göstererek asıl kural uygulamalarını kaçırdığı pek çok uygulamada gözlenmiştir. Hamleleri yazmak hakemin ikinci önceliği olmalıdır. (Hakemlerin, gelişimlerini tamamlamak üzere, bu doğrultuda davranmalarını önermekteyim.) Masada gelişen olayları gözlemek, kural uygulamalarını sağlamak birinci önceliktir. Tekrarlanmış hamle/konum ya da 50 hamle istemlerinde, yapılması tasarlanan hamleyi oyuncunun yazması için, notasyon kağıdı istemde bulunan oyuncuya verilir. Oyun tamamlandığında, hakem, yazdığı notasyon kağıdını oyunculara vererek imzalamalarını ister.

Kurallarda belirtildiği gibi, masada yer alan kişi başhakemin görevlendirdiği hakem dışında başka biri de olabilir (oyunları tamamlanmış eşitlik bozma maçları dışındaki diğer oyuncular, antrenörler…). Bu durumda masadaki görevli sadece hamleleri yazar. Diğer uygulamalar masalar arasında görev yapan başhakem ya da hakemler tarafından yerine getirilir.

Eşitlik bozma maçlarında, yönergede belirtilen sıra ve zaman temposuyla yapılan maçlar sonunda eşitlik yine de bozulmazsa, önemli bir maç uygulaması daha yapılır. Bazı kaynaklarda ‘sudden death game’ veya ‘armageddon game’ olarak anılan yeni bir oyun oynanır. Bu uygulamanın önemi maçın zaman temposu ve kuralındadır. Türkçe karşılığını ani ölüm maçı veya son savaş maçı olarak anlatmak olanaklıysa da bu deyimleri kullanmak iticidir. Çünkü bir spor karşılaşması sonunda yenilginin veya kaybetmenin, elenmenin ölümle anlatılması yakışır bir durum değildir. Bu terimlerin yerine uzun süredir ‘altın puan maçı’ denilmesini yeğlemekteyim.

Uygulamada, eş puanı olan oyuncular tek maç üzerinden altın puan maçı oynarlar. Siyah renkli taşlarla oynayan oyuncunun 4, beyaz renkli taşlarla oynayan oyuncunun 5 dakikası vardır. Kazanan oyuncu rakibini elemiş olur. Beraberlik durumunda beyaz renkli taşlarla oynayan oyuncu elenmiştir.

14 Aralık 2016

IA&IO Tahsin AKTAR

Fotoğraflar: FIDE web sitesi/2005 Dünya Kupası-Rusya/Khanty-Mansiysk

Yorumlar - Yorum Yaz