Geçersiz Konumu Ararken

Geçersiz Konumu Ararken

'Çelişki' başlıklı yazımızda EK-A.4.d maddesinde yeralan ‘geçersiz konum’ ibare ve nitelemesinin gereksiz olduğuna, mevcut haliyle bir çelişkiye yolaçtığına ve ilgili kural maddesinin yazımının düzeltilmesi gerektiğine değinmiştik. Bu yazımızda biraz daha ‘derin’ düşünmeye çalışacağız.

Kişisel inancım odur ki, kurallara ilişkin birçok yanılgının, yanlış anlamanın merkezinde kural maddelerinin oluşturduğu mantıksal yapının doğru kavranamamış olması(ya da eksik anlaşılmış olması) yatar. Bu geçersiz hamle için fazlasıyla böyledir. Madem öyle dedik o halde, ışıkları ‘geçersiz hamle’ye yönlendirelim ve bazı özelliklerinin belirginleşmesini sağlayalım:

Geçersiz hamle, tanımsaldır: Geçerli hamlenin karşıtı, olumsuzu, ‘değili’dir. Geçerli olmayan her hamle, geçersizdir. (Venn şemasında geçerli hamleler kümesi bir daire ile gösterilirse dışında kalan tüm alan geçersiz hamleler kümesine aittir)
Geçersiz hamle, eşbiçimlidir (isomorphic): Bütün geçersiz hamleler aynı kökeni paylaşırlar, hiçbiri diğerindenfarklı değildir. (Örneğin, atı düz hareket ettirmekle, şah açmazındaki taşı oynamak arasında bir fark yoktur, her ikisi de geçersiz hamledir, tamamlandığı hallerde aynı yaptırım ve eylemler bütünü uygulanır.)

Yukarıda yazdıklarım kimilerine ‘malumu ilan’ gelebilir; ne yazık ki gerçek öyle değildir, geçersiz hamlenin bu özelliklerini ihlal eden kimi “buluş”lara azımsanmayacak ölçüde maruz kalmışımdır, bazıları “eğitim maksadı” taşıyan patent alamamış bu buluşlar zamanla çöp tenekesini(ya da arşivi) boylasalar da, göstergesi oldukları sorun önemini korumaktadır, diyerek devam edelim.

Bu aşamada okuyucuyu biraz zahmete sokacağım, ondan beyazların 40. hamleyi yapmak üzere olduğu, FIDE rating sistemine uygun olarak satranç oynanan üç ayrı masayı kafasında canlandırmasını isteyeceğim. 50. hamle kontrol noktamız olacaktır.

Birinci masada beyaz, kalesini bir taşın üzerinden atlatarak ‘geçersiz hamle’ yapar, oyun devam eder.

İkinci masada beyaz, piyonunu terfi karesine sürer, ancak başka yeni bir taşı ile değiştirmez, oyun devam eder.

üçüncü masada beyaz, şah açmazındaki taşını oynar, oyun devam eder (beyaz şah tehdit altında), 45. hamlede siyah benzer şekilde kendi şahını tehdit altına sokan bir hamle yapar, oyun yine devam eder (her iki şah da tehdit altında).

Yukarıda belirtilenler dışında her iki tarafın da başkaca geçersiz hamle yapmadığını, yaptıkları diğer hamlelerin, şeklen geçerli, olduklarını varsayalım. (Burada ‘şeklen geçerli’den kastettiğimi açıklamak durumundayım: Bu hamleler kurallara uygun olarak yapılmış geçerli hamlelerdir ancak geçersiz bir hamlenin ardından yapıldıkları ortaya çıktığı anda “yok hükmünde” sayılacaklardır, bu geçici tabir bunu anlatmaya yöneliktir.)

50. hamlede oyuncuların başvurusu ya da hakemin durumun farkına varması üzerine, kurallarda ayrıntılı olarak yazılı süreç başlatılır; evet, oyunlar inceleme altına alınır, üç masada da Beyazın 40. hamlesi öncesine dönülür...vb... Biz iyi bilinen bu süreçler üzerinde durmayacağız, bizim arayacağımız başka bir şey olacak, ama önce Madde 3.10.c’yi tekrar hatırlayalım:

“Geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle ulaşılamayan bir konum, geçersizdir.”

Şimdi birinci masaya bakalım: Yukarıdaki madde buraya uygulanabilir mi? 50. hamleden bakıldığında ‘geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle ulaşılamayan’ geçersiz bir konum ortaya çıkmış mıdır? Tahtaya bakıp dikkatle düşündükten sonra diyoruz ki: Hayır; bu sadece, 40. hamlede yapılmış ve üzerinden on hamle geçmiş bir ‘geçersiz hamledir, hepsi bu kadar... Eh, kimse de aksini iddia etmemişti(biz de bu örneği, tüm “standart” geçersiz hamleleri temsil etmesi için vermiştik) zaten...

Ancak iş ikinci ve üçüncü masaya gelince “geçersiz konum”un, karşımıza çıkması gerekiyor, en azından EK-A4.d öyle söylüyor:

“Hakem, her iki şahın da tehdit altında olduğunu ya da başlangıç pozisyonundan en uzak yatayda bir piyon olduğunu görürse, sonraki hamle tamamlanıncaya kadar bekleyecektir. Ardından, geçersiz konum hala tahta üzerinde ise, oyunu berabere ilan edecektir.”

Bu noktada birisi çıkıp şöyle diyebilir: “Bu madde ‘hızlı satranç’a ait, sizin verdiğiniz örneklerde ise oyunlar ana kurallara göre oynanmakta.” Buna verilecek cevap şudur: Aradaki fark yalnızca uygulama yönündendir(oyunun berabere ilan edilmesi). Yoksa hiç kimse burada kastedilenin Madde 3.10.c’de tanımlanmış olan ‘geçersiz konum’ olmadığını ileri süremez(aksi takdirde varolmayan bir tanıma referans verilmiş olurdu).

Böylece terfi yatayında “mağdur” bir piyonun bulunduğu ikinci masaya ilerliyoruz. Gördüğümüz şeyin, on hamle önce yapılmış bir ‘geçersiz hamle’ mi, yoksa ‘geçersiz bir konum’ mu, olduğunu çözmeye çalışıyoruz. Masanın etrafında dolaşarak değişik açılardan inceliyoruz, bize burada geçersiz bir konuma rastlayacağımız vadedilmişti; ancak ne kadar dikkatle bakarsak bakalım, on hamle önce yapılmış geçersiz bir hamleden, farklı, daha başka bir şey, göremiyoruz. Son çare, ‘Geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle ulaşılamayan bir konum’ nitelemesinden medet umuyoruz; ancak hemen farkediyoruz ki, Beyaz’ın kırkıncı hamlesi haricinde her iki tarafın da yapmış olduğu hamlelerin kurallara aykırı olduğu ileri sürülemez, bu hamleler dizisiyle oluşmuş konum da karşımızda duruyor, ne bunun geçersiz bir konum olduğunu söyleyebiliyor, ne de üzerinden on hamle geçmiş geçersiz bir hamleden başka bir şey olduğunu gösterebiliyoruz. Yapabileceğimiz başka bir şey kalmadı.

“Geçersiz hamledir o... Geçersiz hamle...” Metin Akpınar’ın ünlü repliğini hatırlayarak üçüncü masaya doğru yürüyoruz.

Üçüncü masadaki tablonunun özeti şöyle idi: Beyaz 40. hamlede şahını tehdit altında bırakarak, geçersiz bir hamle yapmıştı, Siyah ise 45. hamleye kadar geçerli hamleler yapmayı sürdürmüş, ancak 45. hamlede o da kendi şahını tehdit altında bırakan bir hamle yapmıştır, biz önceki iki masada olduğu gibi 50. hamleler oynandıktan sonra tahtaya bakıyoruz. Ve bakar bakmaz içimizde bir umut yeşeriyor. Sonunda ‘geçersiz konum’u köşeye kıstırdık galiba.

Şöyle düşünüyoruz: Siyah’ın 45. hamlesinden sonra her iki tarafın da yapmış olduğu hamleler şahlarını tehdit altında olmaktan çıkarmıyor, dolayısıyla bundan sonra gelenlerin her biri geçersiz hamledir, böylece herhangi bir geçerli hamleler dizisiyle(elimizde karşılıklı geçersiz hamlelerden oluşan bir dizi var çünkü) ulaşılamayan bir konum elde ettik ve buna ‘geçersiz konum’ deniyor.

Tam rahatlamış, ‘geçersiz konum’un muhafaza edileceği kafesin boyutlarını düşünürken, birden; Şeytan kulağımıza fısıldıyor: “Bunun her iki tarafın birden herhangi bir geçersiz hamle yapmış olduğu başka bir konumdan farkı nedir?”

Hışımla dönüp, “Çünkü her iki şahın tehdit altında kalmasından sonra yapılacak her hamle kaçınılmaz biçimde geçersiz olacaktır, oysa alelade karşılıklı iki geçersiz hamle için bunu söyleyemeyiz” diye cevap veriyoruz. Ne var ki Şeytan’ın ayrıntılarda gizlendiğini öğrenmiş olduğumuzdan içimize bir kurt düşüyor ve yeniden düşünmeye koyuluyoruz:

Acaba Beyaz’ın yapmış olduğu 42. ve ya 46. hamleler mesela, gerçekten birer geçersiz hamle midir?

Ya da şöyle soralım: Şayet Beyaz 44. hamlede şahını tehdit altında olmaktan çıkaran bir hamle yapmış olsaydı, bu 40. hamlede geçersiz bir hamle yapmış olduğu gerçeğini değiştirir miydi?

Hayır, değiştirmezdi. Beyaz ya da Siyah’ın yapmış olduğu hamleler ne türden olurlarsa olsunlar, hiçbir şey değişmezdi.

Çünkü işin aslı Beyaz’ın 40. hamlesinden sonra yapılan tüm hamleler tahta üzerinde mevcut olsalar bile, kurallar anlamında-daha önce yukarıda belirttiğimiz gibi- “yok hükmünde”dirler. (Bunun mat, pat, ölü konum vb. istisnaları vardır, bunlar ilgili başka kural maddeleri ile düzenlenmiştir.)

Sonuç olarak, Madde 3.10.c’nin(yani geçersiz konum tanımının), Madde Ek-A4.d’nin sözünü ettiği hallerde (son yataydaki terfi etmemiş piyon ve tehdit altındaki iki şah) ortaya çıkmadığını göstermiş ve bu yöndeki savı çürütmüş bulunuyoruz.

İncelenen her üç masada da, bir ya da birden fazla geçersiz hamleden başka, farklı, öte birşey oluşmamış, ortaya çıkmamıştır. Gerçek bundan ibarettir.

Peki, bitti mi?...

Affınıza sığınarak Madde 3.10.c’yi tümden imha etmeden içimin rahat etmeyeceğini itiraf etmek istiyorum. Bu maksatla kendisini son kez huzurunuza davet ediyorum:

“Geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle ulaşılamayan bir konum, geçersizdir.”

Şimdi soruyorum:

Geçerli herhangi bir hamleler dizisi ile geçersiz bir konuma nasıl ulaşılabilir?...

Cevap basittir: Ulaşılamaz.

Geçerli herhangi bir hamleler dizisiyle olsa olsa geçerli bir konuma ulaşılabilir. (Deprem olması, muzip birinin taşların sayısını ve konumunu değiştirmesi türünden fantazileri bir kenara itiyorum, bunlar başka maddelerin kapsamına girerler.)

Şimdi Madde 3.10.c ilişkin nihai yargımızı açıklayabiliriz:

İçerik olarak yararsız... Mantıksal olarak tutarsız...

Saygılarımla

26 Ekim 2016

IA Erdem Uçarkuş

Yorumlar - Yorum Yaz