7.5 Geçersiz Hamle Uygulaması
7.5 Geçersiz Hamle Uygulaması
Dokunulan bu taşla yeni bir hamle yapmak olanaklıysa, dördüncü maddenin tüm gerekleri yerine getirilerek oyuna devam edilmelidir.
Uygulamanın konusu, ‘Geçersiz Hamle’ durumunda hakemlerin yapacakları uygulamanın ayrıntıları olacak. Geçersiz hamle, yarışma kuralları içerisinde, incelemeye dayalı olarak giderilecek uygulamalardandır. Uygulama sırasında kuralların dördüncü, beşinci ve dokuzuncu maddelerinin uygulama sonuçları ve yaptırımları da yer alır.
- Yarışma yöneticisi, incelemenin yapılabilmesi için, yarışma öncesinde oyun salonunun elden-ayaktan uzak köşesine yeteri kadar inceleme masaları düzenler.
- Başhakem, geçersiz hamlenin incelenmesi ve uygulamanın yerine getrilmesini kimin veya kimlerin yapabileceğini önceden belirler. Genellikle bütün hakemler inceleme yapmak üzere yetkilendirilmez. Başhakem yardımcıları veya bir kısım hakemler yetkilendirilir.
Geçersiz hamle, hakemin görmesi veya o masadaki oyunculardan birinin bu yönde bir başvurusu durumunda incelenerek düzeltilir.
Hakemler, belirledikleri geçersiz hamle karşısında durumu saptayarak satranç saatini durdururlar. Bu durumu inceleme yapmayla yetkilendirilmiş hakeme bildirirler. Sonrasında görev, inceleme yaparak uygulamayı tamamlayacak yetkilendirilmiş hakemdedir. Hakemler, salt görev yaptıkları sorumluluk alanlarındaki masalarda belirleyecekleri geçersiz hamlelere değil, yarışma salonunda tanık olarak belirleyecekleri geçersiz hamlelere duyarsız kalmamalıdırlar.
Bu uygulama, Ocak 2018’de yürürlük kazanacak ‘FIDE Satranç Kuralları’na göre değerlendirilmiştir.
7.5.1
Geçersiz bir hamle oyuncunun saatine basmasıyla tamamlanır. Oyun sırasında geçersiz bir hamlenin tamamlandığı belirlenirse, konum kuraldışılığın hemen öncesine getirilir. Kuraldışı durumun hemen öncesi belirlenemiyorsa oyun, belirlenebilen son kuraldışı öncesi konumdan devam eder. Maddeler 4.3-4.7 uygulanarak, geçersiz hamle yerine başka bir hamle yapılır. Ardından oyun bu yeniden oluşturulmuş, düzeltilmiş konumdan devam eder.
Kuralın, geçersiz hamlenin düzeltilmesi yönünde bir emir cümlesi olarak geliştirildiğini görüyoruz. Geçersiz hamlenin ‘kuraldışı durum’ olarak tanımlandığını da görmek gerekir. Oyunun hangi aşamasında olursa olsun ortaya çıkan geçersiz hamle düzeltilerek bu kuraldışı durum giderilmelidir.
Geçersiz hamlenin tanımına bakıldığında “geçersiz bir hamlenin tamamlandığı belirlenirse” denilmektedir. Yapılan hamlenin 'geçersiz' olarak kabul edilmesi için ‘hamlenin tamamlanması’ yani oyuncunun kendi saatini durdurup rakibinin saatini çalıştırması gerekecektir.
- Hamle tamamlanmadan önce yapılmış geçersiz bir hamle bu kuralın uygulama kapsamında mıdır?
Hamle tamamlanmadan önce yapılmış geçersiz bir hamle bu kuralın uygulama kapsamında değildir. Hamle tamamlanmadığı için henüz kuraldışı durum oluşmamıştır.
- Hamle tamamlanmadan önce yapılmış geçersiz bir hamle düzeltilebilir mi?
Geçersiz hamle yapan oyuncu, hamlesini tamamlamadan önce, yaptığı geçersiz hamlesini düzeltebilecektir. Bu, tüm zaman tempolarında böyle uygulanır. Bu durumda, oyuncuya, geçersiz hamle cezası da uygulanmaz.
İnceleme
Koşullar sağlanmışsa, geçersiz hamle incelenerek düzeltilecektir.
- Geçersiz bir hamlenin tamamlandığının belirlenmesi üzerine satranç saati hakem tarafından durdurulur.
- Oyun, notasyon kağıtlarındaki hamlelere göre, inceleme masasında birinci hamleden olmak üzere hakem tarafından yeniden oynanarak geçersiz hamleye ulaşılır.
- Geçersiz hamleye ulaşılırken en doğru hamlelerin gösterilmesi sağlanır.
- Geçersiz hamle düzeltilir.
- Maddenin gereği iki dakika zaman cezası uygulanır.
- Satranç saatinin belirttiği zamanlar ve hamle sayacı yeni duruma göre ayarlanır.
- Satranç saati hakem tarafından çalıştırılarak oyunun bu hamleyle devamı sağlanır. (Oyuna nasıl devam edileceği, ileriki bölümlerde ele alınmıştır.)
Geçersiz hamlenin tamamlanması üzerine satranç saatini oyuncular da durdurabilir. Satranç saati üzerinde yeni bir ayar yapılması gerekebileceğinden, her iki saatteki zamanı gösteren değerleri ve hamle sayılarını hakemin not almasında yarar vardır.
Notasyon kağıdını doğru okuyabilen, satranç tahtası üzerinde oyun pratiği olan hakemler kısa sürede ve kolayca inceleme işlemini tamamlayabilirler. Ancak, hakem, hamlelerin doğru biçimde gösterilebilmesi için gerekiyorsa madde 11.11 uyarınca oyunculardan da yardım alabilir.
İnceleme masasının çevresi, incelemeyle ilgisi olmayan kişilerden arındırılmalıdır. Oyun salonunda bulunmalarına izin verilenler (antrenörler, kafile yöneticileri…), sporcular ve masalarda görev yapan diğer hakemler uygulamayı izlemek, görmek, öğrenmek isteyebilirler. Ancak yine de çevrenin izleyicilerden arındırılması doğru olacaktır. Memorandumlarda, hakemlerin uygulama becerilerinin artırılması için, yarışma sırasında yapılan uygulama tekrarlanabilir.
Geçmişe yönelik eski bir hamleden oyuna başlanması durumunda, yeniden düzenlenmiş notasyon kağıtları kullanılarak devam edilir.
7.5.2
Bir oyuncu, piyonunu en uzak yataya sürer, saatine basar, fakat piyonu yeni bir taşla değiştirmezse hamle geçersizdir. Piyon kendisiyle aynı renkte bir ‘Vezir’ ile değiştirilir.
Hakem, en uzak yatayda tamamlanmış bir hamle olarak bir piyon taşının durduğuna tanık olursa oyuna müdahale edecektir. Bu kuraldışı bir konumdur. Buradaki geçersiz hamle, terfi etmemiş piyon taşının, madde 7.5.1'deki gibi, yeniden eski yerine getirilerek yeni bir hamle yapmak şeklinde uygulanmayacaktır. Oyuncunun en uzak yatayda bulunan bu piyon taşı, tahtadan dışarıya çıkarılarak, sadece vezir taşıyla değiştirilmesine izin verilir. Bu oyuncuya geçersiz hamle yaptığı için 2 dakika zaman cezası da uygulanır.
7.5.3
Oyuncu bir hamle yapmadan saate basarsa, bu geçersiz bir hamle olarak kabul edilecek ve geçersiz hamle gibi cezalandırılacaktır.
Madde 6.2.1’de saate hamle yapıldıktan sonra basılacağı yönünde bir düzenleme vardır. Bu düzenlemeye göre, oyuncuların uyması gereken kurallardan biri de, hamle yapılmadan saate basılmayacağını bilmesidir. Bu bir gerekliliktir. Hamle yapılmadan saate basılması da kuraldışı bir durumdur. Kural koyucu bu eylemi de ‘geçersiz hamle’ olarak kabul etmiştir. Oluşan bu durum karşısında geçersiz hamle uygulaması nasıl yapılacaktır?
- Oyuncu, saate bastıktan hemen sonra hamlesini de yapmışsa, yapılan hamle geçerli bir hamleyse, hamle yerinde kalmalı ve hamleyle ilgili bir uygulama yapılmamalıdır.
- Oyuncunun bu eylemi geçersiz hamle kabul edileceğinden dolayı 2 dakika zaman cezası uygulanarak oyuna devam edilmelidir.
- Oyuncu, saate bastıktan sonra hamlesini yapmamışsa, bu eylem geçersiz hamle kabul edilecektir. (Hakem hamle yapılmadan saate basılmasına tanık olmuşsa, oyuncunun hamle yapmasını beklemeden, oyuna müdahale edebileceği anlatılır.) Oyuncuya 2 dakika zaman ceza uygulandıktan sonra, hamlesini yapmak üzere, saati çalıştırılarak oyuna devam edilmelidir.
- Oyuncu, saate bastıktan hemen sonra hamlesini de yapmış ve yapılan hamle, madde 3.10.2'deki gibi, geçerli bir hamle değilse, bu kez uygulama madde 7.5.1’e göre gerçekleştirilmelidir.
- Satranç saatinin belirttiği zamanların ve hamle sayacının yeniden ayarlanması gibi gereklilikler yerine getirilir.
Madde 7.5.3'ün taşıdığı hüküm ne yazık ki çok ağırdır. Ne kadar eleştirilse de, maddenin hükmünün ağır sonuçlar doğurduğu söylense de, hakemler maddenin dili ve ruhuna uygun davranarak buna göre karar vermek zorundadır. Oyuncunun satranç saatini durdurmak yerine yanlışlıkla kendi saatine basmış olması 'yanlışlık eseri' olarak düşünülemez, böyle kabul edilemez. Bu yöndeki 'yumuşatılmış görüş' hakemleri bağlamaz. Uygulama maddenin diline ve ruhuna uygun olarak yapılmalıdır. Yaptırımının dilinde ve ruhunda, uygulamada hakeme öncelik tanıma ve takdir kullanma hakkı verilmemektedir.
7.5.4 Oyuncu tek bir hamleyi yapmak için her iki elini birden kullanırsa (rok yapılması, taş alınması ya da terfi durumlarında) ve saatine basarsa bunun geçersiz bir hamle olduğu kabul edilecek ve geçersiz hamle gibi cezalandırılacaktır.
Satranç oyununda, oyunun temel kurallardan biri de oyunun tek elle oynanmasıdır. (Bkz. madde 4.1) Oyunu, iki eli birden kullanarak oynamak bu madde uyarınca kuraldışı bir durumdur. Kural koyucu bu eylemi ‘geçersiz hamle’ olarak kabul etmiştir. Oluşan bu durum karşısında geçersiz hamle uygulaması nasıl yapılacaktır?
- İki el kullanılarak dahi olsa, yapılan hamle geçerli bir hamle olarak tamamlanmışsa, hamle yerinde kalmalı ve hamleyle ilgili bir işlem yapılmamalıdır.
- Bu eylemi gerçekleştiren oyuncuya geçersiz hamle kabulünden dolayı 2 dakika ceza uygulanarak oyuna devam edilmelidir.
- İki el kullanılarak yapılan hamle geçerli bir hamleyse ve hamle de tamamlanmamışsa, geçersiz hamle kabulünden dolayı 2 dakika ceza uygulanmayacaktır.
- İki el kullanılarak yapılan hamle, geçerli bir hamle olarak tamamlanmamışsa, bu kez uygulama madde 7.5.1’e göre gerçekleştirilmelidir.
Maddenin yazı dilinde ‘bir hamleyi yapmak için’ denilmiştir. Hamle yapmak için. Bunu dikkatten kaçırmamak gerekir. Bir el ile hamle yapıp diğer el ile saati durdurmak bu kapsamda değildir.
7.5.5
Maddeler 7.5.1, 7.5.2, 7.5.3 veya 7.5.4'te belirtilen durumlara göre; gerekli uygulama yapıldıktan sonra, oyuncu tarafından tamamlanan ilk geçersiz hamle için, hakem, oyuncunun rakibine iki dakika ek süre verecektir. Aynı oyuncunun ikinci kez geçersiz bir hamleyi tamamlaması durumunda, hakem oyunu bu oyuncu için kayıp ilan edecektir.
Bununla birlikte, mevcut konum rakibin bu oyuncuyu geçerli herhangi bir olası hamleler dizisiyle mat etmesine izin vermiyorsa oyun berabere olur.
Ceza uygulamasında, anlaşılıyor ki, oyun sırasında ikinci kez geçersiz hamle yapan oyuncu için oyunun kaybına karar veriliyor.
Geçersiz hamle çeşitliliğinin arttığı dikkatten kaçmamalıdır. Oyun sırasında maddede sıralanan geçersiz hamlelerden herhangi ikisinin bir oyuncu tarafından yapılması durumunda oyuncu bu oyunu kaybedecektir. Rakip oyuncunun alacağı puan ‘hükmen’ olarak değerlendirilmez. Hakem kararıyla kayıp olarak değerlendirilmelidir. Ancak rakibin mat yapma olanağı kalmamışsa oyunun berabere bitirileceği dikkatten kaçmamalıdır.
Maddeler 7.5.3 ve 7.5.4 nedeniyle oyunu hakem kararıyla kaybedecek oyuncular için ağır bir yaptırım uygulanmış olacaktır kuşkusuz. Hakemlerin, başlangıçta, cep telefonu ve benzeri yasakları anımsattığı gibi, uygulamaya yeni giren bu iki maddenin de, bir süre için teknik toplantıda anımsatılmasında yarar olacağını düşünüyorum. Ayrıca, hakemlerin bu iki madde için oyuncuları kollamaları yerine temel görevlerini yapmaya gayret göstermelerini de öneriyorum.
Madde üzerinde uygulanacak yaptırımlar, kuralın ortaya koyduğu yaptırımlardır. Madde 12.9’da anılan yaptırımlarla karıştırılmamalıdır.
Oyunun devamı
Geçersiz hamleyi oluşturan taş dokunulan taştır. Maddede yer alan “madde 4.3-4.7’ye göre” anlatımıyla bu vurgulanmıştır. Oyuna devam edilirken madde 4.3’ten başlayarak 4.7’nin sonuna kadar geçen uygulamaya dikkat edilmelidir. Dördüncü madde kurucu nitelik taşır. Madde tanımlar da içerdiğinden yaptırımları da vardır. Dokunulan taşla oyuna devam edilirken dördüncü maddenin tüm gerekleri yerine getirilerek uygulamaya devam edilmelidir.
- Dokunulan bu taşın oynama yeteneği varsa, bu taşla yapılan tamamlanmış hamle (hamlenin geçerli veya geçersiz olmasının bir önemi yoktur) ‘yeni bir hamle’ olarak kabul edilir.
- Dokunulan bu taşla yeni bir hamle yapmak olanaklıysa, dördüncü maddenin gereklerine dikkat ederek, dokunulan bu taş oynanarak, oyuna devam edilmelidir.
- Dokunulan bu taşla yapılan yeni hamlenin de geçersiz olması durumunda ikinci kez geçersiz hamlenin tamamlandığına hükmedilerek oyun hakem tarafından bitirilir.
- Dokunulan bu taşın oynama yeteneği olmasına karşın başka bir taşla hamle yapılması durumunda (hamlenin geçerli veya geçersiz olmasının bir önemi yoktur) hakem yine oyuna müdahale ederek satranç saatini durdurmalıdır.
- Yapılan bu hamle ‘yeni bir hamle’ olarak kabul edilmez. Hamle geri alınarak oyuncuya böyle bir hamle yapmasının olanaklı olmadığı söylenmelidir.
- Oyuncu nasıl davranacağını sorabilir. Hakem dokunulan taşla devam etmesi gerektiğini belirtmekle yetinmelidir. Başkaca bir açıklamada bulunması gerekmez. Bu maddeyle sınırlı olarak; oyuncu nasıl davranacağını sormadan da, başka bir uygulama seçeneği olmadığı için hakemin doğrudan gerekli açıklamayı yapmasında bir sakınca yoktur.
- Dokunulan bu taşın oynama yeteneği yoksa oyuncunun madde 4.5 kapsamında bir hamle yapması beklenir.
- Yapılan hamlenin, ‘yeni bir hamle’ olarak kabul edilmediği durumlarda, bu kez bir ceza uygulaması da yapılmayacaktır.
- Buradan bir çıkarımda bulunabiliriz: Geçersiz hamle uygulamasını yerine getiren hakemin, oyunu devam ettirmek üzere satranç saatini çalıştırdıktan sonra, yeni geçerli bir hamle tamamlanıncaya kadar masadan ayrılmaması doğru bir yaklaşım olacaktır.
İnceleme sırasında ortaya çıkabilecek durumlar
Oynanan son hamleyle belirlenen geçersiz hamlenin, oyunun tamamı incelenmeden, masada düzeltilerek oyuna devam edilmesine yönelik uygulamayı anlayabiliyorum. Önceden oluşmuş geçersiz hamleyi düzeltmek için inceleme masasında yapılacak değerlendirmeyle kuraldışı durum giderilmelidir.
İnceleme sırasında geçersiz hamlenin yapıldığı konuma gelmeden önce, maddeler 5.1.1, 5.2.1, 5.2.2 ve 9.6’da sıralanan durumların gerçekleşmesiyle (mat, pat, ölü konum, 5 hamle tekrarı ve 75 hamle kuralı) ortaya yeni durumlar çıkabilir. Olası böylesi durumlarda inceleme hemen bitirilerek oyun derhal sona erecektir. Beşinci maddenin ruhu burada mutlaka yansıtılmalıdır. Bu uygulamada geçersiz hamleye ilişkin bir yargı oluşmayacağı için oyuncuya bir ceza öngörülmez. (Çeşitli nedenlerle, oyun bitmiş olsa dahi, oyunculara disiplin cezası verilebileceği ayrıca bilinmelidir.)
İnceleme sırasında, henüz geçersiz hamleye ulaşılmadan önce, oyunculardan birinin hakeme oyunu terk ettiğini bildirmesi durumunda inceleme hemen bitirilir. Uygulamada geçersiz hamleye ilişkin bir yargı oluşmadan, madde 5.1.2'ye göre, oyun derhal 'terk' ile sona erecektir.
İnceleme sırasında, henüz geçersiz hamleye ulaşılmadan önce, oyuncular aralarında beraberlikte anlaştıklarını hakeme bildirmeleri durumunda inceleme hemen bitirilir. Uygulamada geçersiz hamleye ilişkin bir yargı oluşmadan, madde 5.2.3'e göre, oyun derhal 'beraberlik' ile sona erecektir. Ancak; madde 9.1.1'e göre, oyuncuların aralarında anlaşarak beraberlik yapabilmeleri için bir hamle sınırı konulmuşsa, hakemin, inceleme sırasında varılan anlaşmada buna dikkat etmesi gerekir.
Oyuna, eskiye yönelik bir konumdan başlanacağı için, geçersiz hamlenin belirlendiği hamleden sonraki hamleler ortadan kalkacaktır. Bu yolla geçersiz hamlenin belirlendiği hamleden sonraki tüm sonuçlar da ortadan kalkar. Bu sürede başkaca kural uygulamaları nedeniyle alınmış zaman cezaları da varsa o cezalar da ortadan kalkacaktır. Ancak oyuncuların aldığı birtakım disiplin cezaları varsa bu cezalar geçerli sayılır. Örnek olay senaryosu ele alınarak oluşturulmuş hakem uygulamalarından olan ‘İkinci Geçersiz Hamle’ başlıklı makalede benzer sonuçların ortaya çıktığını söyleyebilirim.
İlk yayın tarihi : 25 Şubat 2017
Birinci güncelleme tarihi : 01 Mayıs 2017
İkinci güncelleme tarihi : 30 Ekim 2017
Üçüncü güncelleme tarihi : 12 Aralık 2017
IA&IO Tahsin AKTAR
Yorumlar -
Yorum Yaz